نوشتاری استدلالی از مرجع عالیقدر پیرامون مبانی فقهی فتوای نوشیدن آب برای روزه داری که گرفتار عطش است

نوشتار  ذیل، به قلم مرجع عالیقدر حضرت آیت‌الله العظمی بیات زنجانی(مدظله العالی) به رشتۀ تحریر درآمده که در آن پیرامون مبانی فقهی فتوای اخیر بحث نموده اند:

——————————————

بسم الله الرّحمن الرّحیم
پس از انتشار نظر اینجانب درباره کسانی که در اثر عطش شدید نمی توانند روزه بگیرند و مطابق دو روایت معتبر که مورد استناد بوده و هیچ گونه ردعی درباره آن دو وارد نشده است، عکس العمل های مثبت و منفی فراوانی صورت گرفت که دور از انتظار هم نبود و لذا احساس شد برای روشن شدن بیشتر اذهان مؤمنین و بالخصوص برای توجیه کسانی که دنبال فرصت هایی هستند تا مستمسکی بدست بیاورند، نکاتی را متذکر شوم :
این مسئله و امثال آن را فقها در کتاب های مفصل فقهی و بزرگان فقه در رساله ها و حواشی خود بر عروه الوثقی و مانند آن، گاهی با صراحت و گاهی به صورت تلویح ذکر فرموده اند، ممکن است که چیزی برای کسی امری بدیع و جدید بشمار برود ولی اگر به منابع مربوطه رجوع شود، این مساله امری بدیع و جدید نبوده و بلکه مسبوق به سابقه است.
فقهای عظام در کتاب صوم، فصل و یا بابی را عنوان فرموده اند که در آن مواردی را که افطار روزه بر آنان جایز است ذکر کرده اند و این باب و یا فصل به تبع روایاتی است که از اهل بیت رسول خدا(ص) وارد شده است، چون مطابق حدیث متواتر نبوی، اهل بیت(ع) عِدل قرآن و ثقل اصغر و مفسر و مبین و شارح آن می باشند، با اینکه قرآن کریم ماه رمضان را ماه صیام برای همه اعلام کرده است و روزه آن را بر همگان فریضه دانسته است ولی روایات از روزۀ آن شیخ و شیخه و ذوالعطاش و حامل مقرب و زن مرضعه و امثال آن را استثناء فرموده است و اهل بیت(ع) بیان فرموده اند که این افراد می توانند صوم نداشته و روزه نگیرند و بلکه ظاهر روایات باب این است که برای آنان روزه گرفتن جایز نبوده و این برای آنها رخصت نیست بلکه عزیمت است اگرچه بعضی از فقها رخصت استفاده کرده اند؛ اما اهل بیت(ع) به دلیل اینکه عالم به کتاب خدایند و مهبط وحی هستند، فرموده اند که درست است قرآن کریم روزه را بر همه واجب قرار داده است و هیچ استثنایی را روا نداشته، اما یک سلسله ضوابط و ملاک ها و معیارهایی هم در اختیار گذاشته است که تمامی احکام الهی با توجه به آنها معنی و مفهوم پیدا می کند و از جمله آنها این است که خدای عالم دستور عسر آور و حرج آور صادر نمی کند “یرید الله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر “بقره ١٨۵ و “ما جعل علیکم فی الدین من حرج ” حج ٧٨ و رسول خدا (ص) فرموده است : من دینی را برای شما آورده ام که اساس و پایه آن بر آسانی و سهولت گذاشته شده است و از همین رو حدیث رفع، نه چیز را از امت رسول خدا(ص) از باب امتنان برداشته و رفع کرده است و این حدیث را به نام حدیث امتنانی نام گذاشته اند و در فقه و اصول، احکام و قواعدی را فقها و اصولیون بزرگ از آن استخراج کرده اند و مطابق همین قاعده امامان فرموده اند افرادی که روزه برای آنان ضرر دارد و یا موجب عسر و حرج می شود، بطوری که عادتاً قابل تحمل نیست می توانند روزه نگیرند.
از جمله موارد استثناء شده در روایات بحث “ذوالعطاش” است، و از جمله آن مواردی که جای بحث دارد اگرچه در روایات نیست جاهایی است که افراد به دلیل شرایط جوّی و محیطی نمی توانند روزه بگیرند، مانند جاهایی که طول روز ۲۱ ساعت است و شب ها کوتاه و یا شش ماه از سال شب است و شش ماه روز . آیا فقیهی می تواند بگوید این آدم ها دوبار فقط در طول سال نماز بخوانند و یا کلاً روزه نگیرند؟ با کمال خوشوقتی بزرگان ما این موارد را مورد غفلت قرار نداده و راه حل فقهی آن را ذکر کرده اند و جالب آن است که این نوع تحلیل ها و ارائه راه حل ها را نیز خود امامان(ع) به ما یاد داده اند.
قاعده لاضرر از جمله قواعد عام و کلی مورد نظر بزرگان فقه و اصول می باشد و مطابق این قاعده، فقها و اصولیون، تفریغات و احکام و آرائی را در ارتباط با احکام عناوین اولیه و ثانویه ذکر فرموده اند و چه گره هایی را باز کرده و مطالب بلند و ارزشمندی را در اختیار همگان قرار داده اند و مطابق همین قاعده و مشابه آن فتوا داده اند که اگر کسی احتمال ضرر بدهد و احتمالش قابل اعتنا و توجه (معتدّ به) باشد، مثلاً اگر روزه بگیرد مریض می شود و یا مریضیش طولانی می شود نباید روزه بگیرد؛ بنابراین اگر مطالبی از این قبیل گفته شده است از روی دقت و محاسبه و نگاه جامع به کتاب، سنت، روایات مختلف، عمومات، مخصصات، مقیدات و قواعد اولیه و ثانویه بوده است. حال با توجه به این مقدمات وارد اصل موضوع می شویم  و آن این است که اگر کسی دارای مرض عطاش است و در اصطلاح فقهی به آن “ذوالعطاش” می گویند و قدرت و تاب تحمل تشنگی را ندارد و یا طوری به مشقت می افتد که در حالت عادی و متعارف قابل تحمل نیست، چه امید به زوال آن داشته باشد و چه نداشته باشد می تواند افطار کند و مطابق صحیح محمد بن مسلم برای هر روز بیست سیر طعام به فقرا بدهد و قضاء هم ندارد ولی سید صاحب عروه، قضاء بر آن را اگر بعداً قدرت پیدا کند واجب دانسته است؛ مرحوم آیت الله بروجردی و مرحوم امام و مرحوم آیت الله حکیم و مرحوم آیت الله خوئی اشکال کرده اند که دلیلی بر وجوب قضاء نیست بلکه دلیل بر عدم آن وجود دارد و اگر مرحوم سید به صورت احتیاط می گفت قابل دفاع بود؛ تا اینجا بحثی نیست ولی مسئله مورد بحث این است که اگر کسی و یا کسانی به علت عطش موقت و مقطعی که قابل تحمل و تاب آوردن نیست، مثل کارگرانی که بعلت بلندی روز و سختی کار احساس تشنگی می کنند و با آن احساس تشنگی شدید، عملاً نمی توانند روزه بگیرند آنگونه که در خود روایت مؤثقه عمار آمده: “فردی عطش به وی غلبه می کند و می ترسد که صدمه ای بر جانش وارد شود” و طبق روایت معتبر مفضل بن عمر: “افرادی که در اثر شدت عطش نمی توانند روزه بگیرند باید چکار کنند؟ که امام صادق (ع) می فرمایند به مقداری که رمق آنان را حفظ کرده و جلوی خطر را بگیرد و یا به مقداری که رفع تشنگی بکنند، می توانند آب بیاشامند”. بدون تردید این آدم که در چنین وضعیتی قرار دارد و تاب تشنگی را ندارد، اگرچه مقطعی و موردی باشد ضرورت پیدا کرده و در عسر و حرج قرار گرفته است، مطابق قاعده قرآنی و مسلم اسلامی نفی عسر و حرج، نمی توان گفت این فرد به این دلیل که چون شیخ و شیخه نیست و ذوالعطاش هم نیست و زن حامله و شیرده نیست، حق افطار ندارد و چون از موارد عسر و حرج است و عسر و حرج یک اصل کلی و سیال در تمامی امکنه و ازمنه تا قیامت می باشد، پس باید به خاطر رفع ضرورت و عسر و حرج، اجازه خوردن آب را داد و مطلب تا اینجا نیز مورد قبول همگان است.تمام بحث در این است که آیا اگر فردی که به خاطر سد رمق مجاز است آب بخورد، و اگر نخورد قدرت ادامه کار و حیات ندارد و حق دارد به خاطر رفع عطش آب بیاشامد به چه دلیل؟ جواب این است به دلیل “مؤثقه عمار” و “معتبرۀ فضل بن عمر” چنین اجازه ای صادر شده است . اینجا یک احتمال این است این آدم که مجاز است به اندازه سد رمق آب بیاشامد، یعنی مجاز است تا افطار کند و بنابراین روزه اش باطل است، منتهی به خاطر حرمت ماه رمضان تا آخر باید امساک کند و طبعاً با چنین فرضی مطابق عمومات بعداً قضای آن را بجای می آورد که به نظر ما اگر در متن روایات خوب دقت کنیم و سؤال سائل و جواب امام را ملاحظه کنیم، خواهیم دید که سؤال از این باب نیست که سائل این را نداند اگر کسی مضطر شد و احساس خطر کرد چکار باید بکند، چراکه طرف عمار ساباطی است؛ او فردی عادی نیست چراکه از اجلۀ روات بوده و خودش فقیه است و برای او روشن است که “الضرورات تبیح المحذورات” ولی در این مورد مشکلش این است که آیا راه حلی برای ادامه روزه بدون افطار و ابطال متعارف وجود دارد یا نه و شاهد روشن آن همان متن روایت “مفضل بن عمر” است که سؤال را اینطور مطرح کرده است ” إن لنا فتیات و شباناً لا یقدرون علی الصّیام من شدّه ما یصیبهم من العطش ” امام هم پاسخ فرمودند: “فلیشربوا بمقدار ما تروی به نفوسهم و ما یحذرون” بدین معنا که ما افرادی داریم که به علت شدت عطش توان روزه گرفتن را ندارند و حضرت نفرمودند که افطار کنند، در حالی که در حکم شیخ و شیخه و ذوالعطاش و زنان حامله با صراحت فرمودند : “لا حرج أن یفطرا” مانعی ندارد افطار کنند.۱از نوع سؤال و جواب پیداست که آنان دنبال این بوده اند که با حفظ روزه و صائم بودن راه حلی بدست آورند و به همین جهت صاحب وسائل این را در بابی مستقل عنوان کرده و تحت عناوین افطار نیاورده است . بنابراین در اصل ضرورت اختلافی نیست و نیز جواز آشامیدن داده شده و در این جهت هم اختلافی نیست و اختلاف ما در این است که آیا این مورد از موارد افطار است تا مطابق قواعد بعداً قضایش واجب گردد و یا اینکه از مصادیق افطار مبطل روزه نیست و مثلاً مانند این است که به حلق کسی به زور آب بریزند، یا فردی از روی نسیان تا سیراب شدن آب بنوشد و یا کسی را داخل استخر بیاندازند ؟ در اولی و دومی چیزی به حلق رسیده است اما مبطل نیست و در مورد سوم نیز ارتماس تحقق یافته، اما مبطل نیست . کسی که از شدت تشنگی برای سد رمق و به اندازه آن آب نخورد، می میرد و تاب و توانش را از دست می دهد، از مصادیق افطار مبطل نیست.
اما می ماند اینکه برخی معتقدند این روایات به جهت سند مشکل دارند که تحقیق شد و نتیجه آن به شرح زیر است:
در مورد روایت اول که از محمد ابن یعقوب کلینی نقل شده، همه روات ثقه اند و بحثی راجع به آنها نیست اگرچه تعدادی از آنها فطحی مذهب اند، ولی همه رجالیون آنها را از اجله روات و ثقه دانسته اند.
اما در مورد روایت دوم نوع خدشه هائی که ایجاد می شود در مورد اسماعیل بن مرار است که البته همگی او را ثقه می دانند. گروهی او را به این دلیل ثقه می دانند که محمد ابن حسن ابن ولید که آدم دقیق و حساسی ست گفته است که کتابهای روائی یونس ابن عبدالرحمن که به ما روایت شده است، همه صحیحه  و قابل اعتماد است غیر از آنکه محمد ابن عیسی ابن عبید تنها از یونس نقل می کند و از جمله کسانی که کتب یونس را برای ما نقل کرده، اسماعیل بن مرار است و نیز علامۀ شوشتری در قاموس الرجال جلد دو صفحۀ ۷۵ تصریح دارد که این مشی قدمای ما بوده و حق است و بر آن متقدمین اجماع دارند که اگر حسن ابن ولید در مورد کسی حتی سکوت هم کرده باشد، او را ثقه می دانند. مرحوم آیت الله خوئی نیز در جلد ۳ معجم در صفحۀ ۱۸۳ دربارۀ تعداد روایات اسماعیل از یونس می گوید از دویست بیشتر است و ظاهراً از کتابهای یونس آورده شده و مطابق با نظر ولید همه آنها صحیح است اما به اعتقاد ما تصحیح قدما دلیل بر صحت روایات او نیست ولی این مرد ثقه است چون در اسناد تفسیر علی ابن ابراهیم قمی آمده است و علی ابن ابراهیم قمی در مقدمه تفسیرش نقل کرده هر چه نقل کرده ام از ثقات است.
اما در مورد مفضل ابن عمر که باز برخی خدشه می کنند شیخ گاهی او را در کتاب رجالش جزو اصحاب امام صادق(ع) بشمار آورده و گاهی از اصحاب امام کاظم(ع)؛ احمد ابن خالد ابن برقی او را از اصحاب امام کاظم(ع) می داند؛ ابن غضائری او را ضعیف متهافت معرفی کرده و نجاشی هم او را ضعیف می داند اما شیخ مفید او را از خواص و ثقات و از فقهای صالح و محرم راز امام صادق(ع) معرفی کرده است و نیز شیخ طوسی او را از ممدوحین به حساب آورده. صاحب مجمع آیت الله خویی جمع بندی کرده و فرموده اند نسبت تفویض و خطابی بودن او ثابت نشده است ولی از عبارت کشی بدست می آید مستقیم بوده و بعد خطابی شده است ولی آیت الله خویی نظر کشی را رد کرده و گفته اند استقامت او ثابت و خطابی بودنش دلیل ندارد کمااینکه نجاشی خطابی بودنش را به “قیل” نسبت داده و خود قاطعانه نفرموده است و اما روایات، هم در مدحش آمده و هم در ذمش ولی تمام روایاتی که از امام کاظم(ع) آمده در مدح اوست و از همینجا استفاده می شود روایاتی که دال بر ذم اوست، جهات دیگری داشته است نظیر روایاتی که در ذم محمد ابن مسلم و زراره که استوانه های حدیث و فقه اند از امام صادق(ع) وارد شده که عمدتاً برای حفظ جان خود آنان بوده است.
در جلالت شأن مفضل همینقدر بس که امام صادق(ع)  کتاب عظیم توحید را به نام توحید مفضل اختصاص داده و نجاشی این کتاب را به نام فکر نامیده است علاوه بر این ابن قولویه و شیخ مفید صریحاً او را توثیق فرموده است؛ اما اینکه نجاشی او را فاسد المذهب و مضطرب الروایه نامیده، با تصریح مفید که او را از فقهاء بزرگ نامیده در تعارض است و هر دو با این تعارض ساقط اند. بنابراین روایاتی که می شود گفت متواتر است اجمالاً بر عظمت و علو شأن و در جه او دلالت دارد.
روایاتی که نقل شده هر دو به جهت سندی هم معتبر است و انسان های اهل فن این دو روایت را به جهت سند نمی توانند رد کنند و ما از این دو روایت معتبر اینطور می فهمیم که امام این را از مصادیق افطار مبطل نمی داند وگرنه اشاره به لزوم فدیه و قضا می کرد و اگر کسی بگوید این دو روایت از این جهت ساکت است و در مقام بیان نیست و از آن جواز افطار را استفاده کند و قضا را از عمومات دیگر، پاسخش آن است که دوباره به متن دو روایت رجوع کنید تا روشن گردد که سؤال از جواز خوردن نیست، چون جواز خوردن در حد ضرورت از مصرحات قرآن و مؤکدات رسول خدا(ص) و اهل بیت(ع) او و مفسران سیره و سنت او بوده و بسیار بعید است که این افراد اینقدر از این مسائل به دور بوده و فاصله داشته باشند و از عمار و امثال او که از فقیهان بزرگ بوده اند بعید است ندانند، بلکه سؤال این بوده که آیا راه حلی وجود دارد که انسان روزه خودش را حفظ کند و در عین حال به خاطر رفع عطش خطرناک، مقداری آب نوشیده تا سد رمق کند؟ که امام این راه حل را اجازه داده است و اگر از روایت مطابق معمول برداشت کنیم و از طریق عموماتی که قضای روزه را واجب می داند، قضای آن را واجب بدانیم به دلیل اینکه روایت در همین مورد خاص وارد شده و مربوط به عطش موقت است و حکم جواز افطار در مواقع ضرورت، از قواعد و عمومات و قضای آن بدست می آید و در نتیجه لغویت این دو روایت که در اعتبار آنها هیچ تردیدی نیست لازم می آید.
در پایان بر این نکته تأکید می کنم که از این روایات به روشنی بدست می آید در موارد مذکور در آنها آشامیدن به اندازه سد رمق، مفطر و مبطل روزه نیست و این دو روایت حاکم بر عمومات و قواعدی ست که در صورت افطار قضا را واجب می داند و طبعاً این مورد قضا و کفاره ندارد و اگر کسی احتیاط کند بلامانع و بلکه مطلوب و حسن است.از اینکه بعضی از افراد با عکس العمل های خود ما را وادار کردند در حد بسیار کوتاه بصورت علمی وارد بحث شویم، سپاسگزاریم .

والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته

اسدالله بیات زنجانی

قم المقدسه – بیست و چهارم تیرماه۱۳۹۲

——————————————————–

فتوای معظم له

سماحت روزه – مطلبی در باب فتوای اخیر(منتشر شده در سایت ملکوت، به قلم آقای داریوش میم، در تاریخ ۲۱ تیر، ۱۳۹۲)

صدور چنین فتوائی شجاعت می خواهد (گفتگوی روزنامۀ اعتماد با آیت الله سید رضا برقعی مدرس، در تاریخ ۲۲ تیر ۱۳۹۲)

نگاهی دیگر به فتوای جدید آیت الله بیات زنجانی (منتشر شده در سایت جماران، به قلم حجت الاسلام و المسلمین محمد ایوب کاظمی، در تاریخ بیست و سوم تیرماه ۱۳۹۲)

آب خوردن و ادامۀ روزه نه عجیب است و نه جدید! (مطلبی تحقیقی در سایت پارسینه، منتشر شده در تاریخ  ۲۳ تیر ۱۳۹۲)

 – چگونه می توان حکم یک مرجع تقلید را حکم ابلیس دانست؟ (مطلبی در سایت تابناک، منتشر شده در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۹۲)

پاسخ به فتوای نوشیدن آب توسط روزه دار (اظهارات حضرت آیت الله مکارم شیرازی در حرم مطهر حضرت معصومه(س)، منتشر شده در سایت فارس نیوز در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۹۲)

انتقاد تند به فتوای آیت الله بیات زنجانی (گفتگوی سایت پارسینه با معاون پژوهشی دانشگاه باقرالعلوم(ع)، منتشر شده در تاریخ  ۲۴ تیر ۱۳۹۲)

نباید با فتوای فقهی برخورد سیاسی کرد/ واکنش به فتوای آیت‌الله بیات نباید همراه با غرض‌ورزی سیاسی باشد (گفتگوی سایت نامه نیوز با رئیس فراکسیون روحانیون مجلس هفتم، منتشر شده در تاریخ  ۲۶ تیرماه ۱۳۹۲)

در حاشیه انتشار نظریه جدید فقهی در فضای مجازی؛اینترنت جایگزین لجنه‌های علمی می‌شود؟ (منتشر شده در سایت مباحثات، در تاریخ ۲۶ تیر ۱۳۹۲)

حکم روزه‌داری و آشامیدن ناچاری آب ( منتشر شده در روزنامۀ جمهوری اسلامی، به قلم حجت الاسلام و المسلمین سید ضیاء مرتضوی، در تاریخ بیست و هفتم تیرماه ۱۳۹۲)

آیا جواز آب خوردن از روی ناچاری برای روزه دار، بازی کردن با دین مردم است؟ (مطلبی در سایت آینده آنلاین – منتشر شده در تاریخ  بیست و هفتم  تیرماه ۱۳۹۲)

فتوای اخیر کاملاً بر روی اسلوب فقاهتی ست (گفتگوی پایگاه اطلاع رسانی جماران با آیت الله سید رضا برقعی در تاریخ ۲۸ تیر ۱۳۹۲)

یک فتوا و چند نکته در مورد مخالفت ها با فتوا (منتشر شده در سایت دین آنلاین، به قلم جناب آقای مصطفی دری در تاریخ ۲۸ تیر ۱۳۹۲)

در ناروائی قول مشهور- برای رای فقهی آیت الله بیات زنجانی (منتشر شده در وبلاگ نگارستان، به قلم جناب آقای سید مهدی طباطبائی، در تاریخ ۲۸ تیر ۱۳۹۲)

فتوای آیت الله بیات زنجانی و چند نکته (منتشر شده در سایت رضوا، به قلم حجت الاسلام و المسلمین سید علی موسوی، در تاریخ ۲۸ تیر ۱۳۹۲)

حاشیه ای فقهی بر فتوای جنجالی(منتشر شده در سایت الف، به قلم جناب آقای امین میرزائی، در تاریخ ۲۹ تیر ۱۳۹۲)

نگاهی انتقادی به فتوای عطش (منتشر شده در سایت دین آنلاین به قلم حجت الاسلام و المسلمین حسینی خراسانی در تاریخ اول مردادماه ۱۳۹۲)

نوشتاری پیرامون فتوای اخیر (منتشر شده در سایت البلاغ، به قلم حجت الاسلام و المسلمین چراتیان،در تاریخ ۴ امرداد ۱۳٩٢)

نقد نظریه فقهی جواز آب نوشیدن روزه دار در عطش شدید (منتشر شده در سایت الف، به قلم حجت الاسلام و المسلمین محمد حسن حائری، در تاریخ  ۵ مرداد ۱۳۹۲)

 – آیا روزه‌دار مى‌تواند آب بنوشد؟ حکم نوشیدن آب برای روزه دار (منتشر شده در پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی، به قلم حجت الاسلام و المسلمین علیان نژادی در تاریخ ۵ مرداد ۱۳۹۲)

نقد مقاله « آیه روزه دار می تواند آب بنوشد ؟ » ( منتشر شده در سایت رضوا به قلم حجت الاسلام و المسلمین سید علی موسوی، در تاریخ ۶ مرداد ۱۳۹۲)

 – ادله فقهی بطلان رأی «صحت و تمامیت روزه “شدید تشنه نوشنده آب” و عدم وجوب قضای آن» (منتشر شده در سایت تریبون مستضعفین، به قلم حجت الاسلام و المسلمین سید عباس نبوی – ۰۸ مرداد ۱۳۹۲)

در حاشیه انتشار مقاله ی آقای سیدعباس نبوی در نقد فتوا (پاسخی به مقالۀ حجت الاسلام و المسلمین سید عباس نبوی)(منتشر شده در شبکۀ اجتماعی گوگل، به قلم جناب آقای کاشفی، در تاریخ ۰۸ مرداد ۱۳۹۲)

حاشیه ای بر فتوای آیت الله بیات زنجانی ( منتشر شده در سایت رویش نیوزبه قلم جناب آقای احسان خردمند نژاد – در تاریخ ۹ مردادماه ۱۳۹۲)

آیا در حال روزه به خاطر رفع تشنگی می توان آب خورد؟ (منتشر شده در سایت خبرگزاری دانشجو، به قلم جناب حجت الاسلام آقای محمد امین پورامینی – در تاریخ ۱۵مردادماه ۱۳۹۲)