مصارف زکات

مسئلۀ ۲۲۴۲ :    همان طور که قرآن کریم تصریح فرموده است، زکات را در هشت مورد می‏توان مصرف کرد:
1- فقیر: کسی است که تمام یا بخشی از هزینه‏ها و مخارج سالیانه خود و افراد تحت تکفّل خود را به‌طور متعارف نداشته باشد و لازم نیست همۀ مخارج را بالفعل داشته باشد، بنابراین کسانی که می‏توانند از طرق مختلف درآمدهایی داشته باشند مانند کسانی که کارگاه یا مغازه دارند، چه خود کار کنند و چه اجاره دهند یا با کارگری و یا حتّی ‏حمّالی و از طریق گرفتن مزد حمل یا اجاره ماشین و امثال ذلک، مخارج متعارف سالیانه خود را به‌طور متعارف تأمین می‏کنند، فقیر به حساب نمی‏آیند و نیز کسانی که آموزگارند یا در استخدام یک نهاد دولتی و یا بخش خصوصی‏ هستند و به صورت ثابت ماهیانه حقوق می‏گیرند، اگر زندگی آنان از راه همین حقوق، به‌طور متعارف اداره می‏شود، فقیر نیستند، ولی اگر حقوق ماهیانه مقداری از مخارج آنان را تأمین کند و مقداری کم داشته باشند، نسبت به آن مقداری که کم آورده‏اند فقیرند و می‏توانند به همان مقدار کم زکات دریافت کنند در صورتی که شرایط دیگر را داشته باشند.
2- مسکین: کسی است که از نظر اقتصادی و معیشتی در وضعیت سخت‏تری قرار دارد.
3- عاملان: کسانی هستند که از طرف امامان معصوم یا نایب او برای جمع‎آوری و نگهداری و محاسبه زکوات مأمور گردیده اند و موظّف شده‏اند که آنها را به حضور امام‏ یا نایب او یا به مصارف زکات از جمله فقرا برسانند.
4- مؤلفۀ القلوب: کسانی هستند که یا از جهت عقیده مخالف مسلمانان هستند یا کافرند، ولی اگر از زکات به آنان کمک شود در جنگ به مسلمین یاری می‏رسانند یا اینکه با دادن زکات به آنها ممکن است به دین اسلام گرایش پیدا کنند و نیز مسلمانانی که از نظر عقیده ضعیف‏ هستند و اگر از طریق زکات دلجویی شوند ایمان آنها قوی می‏شود، دادن زکات به ایشان اشکالی ندارد.
5- خرید برده و آزادکردن آن که در حال حاضر موضوعاً منتفی است.
6- پرداخت و ادای بدهی بدهکارانی که توان پرداخت ندارند و بدهی را در معصیت صرف نکرده‏اند.
7- سبیل اللّه: یعنی کارهایی که عامّ المنفعه بوده و مصالحش به عموم مسلمانان برگردد مانند ساختن مساجد و مدارس دینی و علمی، حمام، پل سازی، راه سازی، آب رسانی و کارهای عمرانی که منافعش به اسلام و عموم مسلمین می‏رسد و موجب تقویت ایشان می‏شود یا هر چیزی که برای اسلام سود داشته باشد.
8- ابن سبیل: یعنی مسافری که در سفر درمانده باشد، اگرچه در وطن خویش از وضع اقتصادی خوبی برخوردار باشد.
مسئلۀ ۲۲۴۳ :    موارد هشت‎گانه فوق موارد جواز صرف زکات است؛ لازم نیست زکات را به هشت قسمت تقسیم کنند، بلکه جایز است آن‎را در یکی از آن موارد مصرف کنند.
مسئلۀ ۲۲۴۴ :    بنا بر اقوی، به فقیر مستحق دریافت زکات، جایز است یک مرتبه، آن‎قدر زکات داده شود که در عرف او را غنی و بی‎نیاز بشناسند، ولی اگر به تدریج زکات دریافت کند، در صورتی که دفعه اول به اندازه مخارج یک سال دریافت کرده باشد، احتیاط واجب آنست که دوباره زکات نگیرد، کما اینکه احتیاط مستحب آنست که در هر حال بیش از مخارج یک سال دریافت نکند. در تمامی فروض بالا، مخارج سالیانه هم شامل مخارج خود و هم افراد تحت تکفّل اوست و نیز در مخارج، شأن و جایگاه افراد و موقعیت ایشان و در ضمن شرایط زمانی و مکانی در نظر گرفته می‏شود، مثلاً مخارج سالیانه شهر با روستا فرق می‏کند، در مواردی که مقداری کسری دارند، می‏توانند به آن مقدار زکات دریافت کنند.
مسئلۀ ۲۲۴۵ :    اگر کسی کارگر یا حتّی مهندس است و نمی‏تواند مخارج سالیانه خود را در حدّ نیاز و متعارف به دست آورد، می‏تواند کسری مخارج را از زکات تأمین کند و لازم نیست ابزار و دفتر کار، مغازه یا ملکی که دارد و یا اگر کاسب است و مقداری هم، در حدّ متعارف، سرمایه دارد، ولی نمی‏تواند همۀ مخارج را به دست آورد، بفروشد و یا سرمایۀ خود را در مخارج سالیانه مصرف کند.
مسئلۀ ۲۲۴۶ :    کسی که فقیر است و مخارج سالیانۀ خود و عائله‏اش را نمی‏تواند تأمین کند، اگر مالک خانه است، ولی در آن سکونت دارد یا موتور یا خودرو سواری دارد که عرفاً مورد احتیاجش است و منشأ احتیاج او حفظ آبرو و حیثیت اجتماعی‏اش است، می‏تواند به اندازه رفع نیاز، زکات بگیرد و همچنین است وسایل مورد نیاز خانه و اثاث آن و ظروف و لباسهای تابستانی و زمستانی یا هر چیز دیگری که به‌طور معمول مورد نیاز است، لازم نیست آنها را بفروشد و برای مخارج سالیانه مصرف کند و اگر فقیری هم اینها را ندارد و نیازمند است، می‏تواند از زکات خریداری کند.
مسئلۀ ۲۲۴۷ :    کسی که فقیر است و یادگیری صنعت یا هنر یا هر چیز دیگری که می‏تواند برای او منبع درآمد باشد، برایش سخت و دشوار نیست، واجب است یاد بگیرد و با زکات زندگی نکند، ولی در زمانی که مشغول یادگیری است می‏تواند از زکات استفاده کند و اگر قدرت بر انجام شغل و کسبی دارد که متناسب با موقعیت اجتماعی و شأن او نیست یا در اثر پیری و ضعف و کسالت اساساً کار برایش دشوار است، در تمام این موارد می‎تواند زکات بگیرد و آن کار را نکند.
مسئلۀ ۲۲۴۸ :    کسی که می‏گوید فقیر است و مستحق، ولی قبلاً فقیر نبوده یا اینکه وضعیت قبلی او معلوم نیست، اگر از ظاهرش اطمینان عادی کسب شود که مستحقّ است، می‏توان به او زکات داد و به کسی که قبلاً فقیر بوده و الان نیز ادعای فقیر بودن دارد، نیز می‏توان زکات داد، اگرچه از گفته او اطمینان و حتی گمان هم پیدا نشود.
مسئلۀ ۲۲۴۹ :    چیزی که به فقیر به عنوان زکات داده می‏شود لازم نیست به او گفته شود، بلکه اگر فقیر احساس خجالت و شرمساری کند مناسب است که زکات‎دهنده طوری با فقیر رفتار کند که هم دروغ نگوید و هم ظاهراً به صورت هدیه بپردازد و قلباً نیت زکات کند.
مسئلۀ ۲۲۵۰ :    کسی که می‏خواهد زکات بدهد، اگر در محل زندگی او مستحق و فقیری نباشد و احتمال پیدا شدن آن هم ندهد و برای مصارف دیگر زکات هم راهی وجود نداشته باشد، واجب است زکات را به جای دیگر منتقل کند و به مصارف مقرّر شرعی برساند و هزینه نقل و انتقال را بهتر است خودش متقبّل شود و اگر در حفظ و نگهداری‏آن کوتاهی نکرده باشد و زکات تلف شود، ضامن نیست.
مسئلۀ ۲۲۵۱ :    اگر در محل زندگی‎اش مستحق وجود داشته باشد، انتقال زکات به جای دیگر بی‎اشکال است، ولی هزینه حمل و نقل را باید خودش عهده‎دار شود و اگر تلف شود، ضامن است، مگر در صورتی که با دستور حاکم شرع جامع شرایط آن‎را برده باشد یا به کسی که وکیل حاکم شرع است تحویل داده باشد که اگر بعد از تحویل به وکیل تلف شود، زکات دهنده ضامن نیست، ولی اگر بدون دستور حاکم شرع جامع شرایط اما با اجازۀ او برده و تلف شده باشد، احتیاطاً ضامن است.
مسئلۀ ۲۲۵۲ :    اگر کسی که زکات بر عهده‏اش است به خیال اینکه کسی فقیر است به او زکات بدهد و بعد معلوم شود فقیر نیست یا در اثر جهل به مسئله به کسی که مستحق نبوده زکات داده، چند حالت متصوّر است:
1- آن چیزی که به عنوان زکات داده اگر موجود بوده و از بین نرفته باشد، باید باز پس گرفته شده و به مستحق آن برسد.
2- آن چیزی که به عنوان زکات داده، از بین رفته باشد که برای آن نیز دو فرض است، اوّل اینکه زکات دهنده خود مالک آن چیز باشد و زکات گیرنده هم می‏دانسته یا احتمال می‏داده که آن زکات باشد و خود را مستحق دریافت زکات نمی‏دانسته، در این صورت زکات دهنده می‏تواند از او عوض آن‎را مطالبه کند و بعد از گرفتن به مستحق آن برساند، چه گیرنده زکات بداند گرفتن زکات برای غیر مستحق حرام است چه نداند. فرض دوّم اینکه زکات را حاکم شرع یا فردی که از طرف او مأذون است اشتباهاً به غیر مستحق بدهد، در این صورت حاکم شرع یا مأذون از قِبَل او ضامن بوده و مالک ضامن نیست.
مسئلۀ ۲۲۵۳ :    کسی که زکات بر عهده‏اش است اگر زکات را به کسی بدهد که می‏داند فقیر نیست- مسئلۀ آن‎را بداند یا نداند- در صورتی که عین مال باقی باشد، می‏تواند آن‎را پس بگیرد و به فقیر برساند ولی اگر عین مال باقی نباشد، مجدّداً باید زکات را به مستحق بدهد و در این جهت میان زکات جدا شده (معزول) و جدا نشده تفاوتی وجود ندارد.
مسئلۀ ۲۲۵۴ :    چون اقوی‏ اینست که بسط و توزیع زکات به تمام موارد هشت‎گانه لازم نیست، بنابراین جایز است زکات دهنده، از زکات خود، قرآن و دیگر کتب دینی ‏و علمی که مورد نیاز است خریداری و آنها را وقف کند و حتّی می‏تواند آنها را بر کسانی وقف کند که واجب النّفقه او بوده و خرج ایشان به عهدۀ اوست، ولی احتیاط مؤکد آنست که تولیت آنها را پس از وقف به حاکم شرع جامع شرایط یا وکیل او بسپارد.
مسئلۀ ۲۲۵۵ :    کسی که زکات به عهده دارد نمی‏تواند از زکات ملکی بخرد و بر اولاد خود و دیگر کسانی که مخارج آنها بر عهدۀ اوست وقف کند تا از منافع آن سود برده و برای مخارج زندگی مصرف کنند، ولی اگر ملکی خریده و وقف کند تا پس از مرگ او از آن استفاده کنند یا در دوران حیاتش در جاهایی استفاده کنند که به عنوان نفقه به ایشان تعلّق نمی‏گیرد، اگر در حدّ متعارف مورد نیاز باشد، اظهر آنست که اشکال ندارد.
مسئلۀ ۲۲۵۶ :    گرفتن زکات برای کسی که تحصیل می‏کند و اگر آن‎را ترک کند می‏تواند کاسبی و حتّی کارگری کرده و زکات نگیرد، جایز است و منظور از علم و دانش همۀ علومی است که برای جامعه اسلامی لازم است و فراگرفتن آن ممنوع نیست.
مسئلۀ ۲۲۵۷ :    فقیر می‏تواند برای رفتن به حج و زیارتهای دیگر زکات بگیرد، مشروط بر آنکه این نوع کارها جزء مخارج عادّی و متعارف او باشد و حتّی اگر به مقدار متعارف سالیانه زکات گرفته باشد و در حال حاضر عرفاً فقیر نباشد، می‏تواند برای حج، زکات بگیرد و در اینجا بین سهام مختلف زکات هیچ فرقی وجود ندارد.
مسئلۀ ۲۲۵۸ :    کسی که بدهکار است و بدهی او مشروع بوده و در معصیت مصرف نکرده است یا اینکه مصرف کرده، ولی اکنون توبه کرده است و نمی‏تواند بازپرداخت کند، اگرچه توان تأمین مخارج سالیانه خود را داشته باشد، پرداخت بدهی او از زکات، مانعی ندارد.
مسئلۀ ۲۲۵۹ :    مسافری که خرجی او تمام شده یا وسیله نقلیه‏اش خراب شده است و سفرش نیز ذاتاً سفر حرام نبوده و برای انجام کار حرام هم سفر نکرده است و نمی‏تواند از طریق قرض یا فروش چیزهایی که مورد احتیاجش نیست خود را به مقصد برساند، می‏تواند زکات بگیرد، اگرچه در وطن خود فقیر نباشد، ولی اگر بتواند با رفتن به جای دیگر از طریق قرض یا فروختن چیزی، مخارج سفر خود را تأمین کند، فقط مقداری که او را به آنجا برساند زکات بگیرد.
مسئلۀ ۲۲۶۰ :    مسافری که در سفر مانده و زکات گرفته است در صورت رسیدن به وطن اگر چیزی از زکات مانده باشد در صورت امکان باید به صاحبش برساند و اگر امکان ندارد یا مشقّت دارد می‏تواند آن‎را به حاکم شرع جامع شرایط برساند و به او اعلام کند که زکات است و در این حکم فرقی بین پول، جنس، وسیله نقلیه و چیزهای‏دیگر نیست.