زکات فطره

زکات فطره
مقدمه
زکات فطره از واجباتی است که در امّت اسلام اختلافی دربارۀ آن وجود ندارد و روایات مستفیضه‏ای که از طریق شیعه و سنّی وارد شده، بر وجوب آن دلالت دارند و همه‌ساله بر تمامی مکلّفین طبق شرایطی که بعداً گفته خواهد شد واجب می‏شود و باید به مصرف مستمندان برسد. زکات به‌طور کلّی به دو قسمت تقسیم می‏شود، زکات ابدان و زکات اموال و این تقسیم‏بندی از ضروریات فقه اسلامی و بلکه دین است.
زکات اموال همان زکاتی است که در اموال با شرایط خاص و نصاب معین واجب می‏شود و به‌طور مفصّل دربارۀ آن بحث کردیم، امّا زکات ابدان، همان زکات فطره است که در روایات اهل‌بیت آمده است و آثار زیادی دارد از جمله، انسان را از مرگهای ناگهانی در آن سال حفظ کرده و نجات می‏دهد، در بعضی روایات آمده است که تمامیت و کمال روزه‏های ماه رمضان با زکات فطره است همچنان‎که تمامیت نماز با صلوات بر پیامبر گرامی اسلام‏ است.
مسئلۀ ۲۲۷۹ :    کسی که هنگام غروب شب عید فطر بالغ و عاقل باشد و بیهوش، فقیر و بنده نیز نباشد، واجب است از طرف خود و هر یک از نان‎خورهایش، به مقدار یک صاع- حدوداً سه کیلوگرم- گندم، جو، خرما، کشمش، ذرّت، برنج یا مانند آنها که غذای متعارف مردم به حساب می‏آیند، به مستحق بدهد و اگر به جای آنها قیمت یکی‏ از آنها را پرداخت کند کفایت می‏کند.
مسئلۀ ۲۲۸۰ :    احوط آنست که زکات فطره را از آنچه غذای متعارف مردم یک شهر است بدهند و افضل آنست که از آنچه غذای متعارف خود و خانواده‏اش است، به عنوان زکات فطره بدهد چه گندم، ذرّت، خرما، جو، کشمش و یا چیزهای دیگری مانند شیر باشد.
مسئلۀ ۲۲۸۱ :    کسی که نمی‏تواند مخارج سالیانه خود و نان‎خورهایش را به‌طور متعارف، تأمین کند و کسب و کاری هم ندارد که از طریق آن بتواند مخارج خود و افراد تحت تکفّل را درآورد و فرد یا دستگاهی هم وجود ندارد که مخارج او را تبرّعاً تأمین کند، فقیر است و واجب نیست زکات فطره بدهد، حتی می‏تواند زکات فطره بگیرد.
مسئلۀ ۲۲۸۲ :    زکات فطره مانند نماز و زکات مالی، عبادت است و واجب است هنگامی که پرداخت می‏شود این گونه قصد شود: زکات فطره می‏دهم برای انجام فرمان الهی و برای تقرّب به خدای عالم.
مسئلۀ ۲۲۸۳ :    انسان واجب است فطره تمام کسانی را که در غروب شب عید فطر نان‎خور او محسوب می‏شوند، را بدهد، چه کوچک باشند چه بزرگ، مسلمان باشند یا کافر، چه مخارج ایشان بر او واجب باشد چه نباشد و چه در همان شهر باشند و چه در شهر دیگر.
مسئلۀ ۲۲۸۴ :    میهمانی که قبل از غروب شب عید فطر با رضایت صاحب‎خانه وارد می‏شود، اگر در نظر عرف نان‎خور او محسوب شود زکات فطره‏اش بر صاحب‎خانه واجب است و اگر به عنوان میهمان وارد شود، ولی نان‎خور بودنش مورد سؤال واقع شود، مثلاً قبل از غروب عید فطر وارد شود، ولی چیزی نخورد یا چیزی بخورد، ولی با سرعت از منزل او خارج شود و بنای ماندن نداشته باشد، در این حالات احتیاط آنست که هم خود او زکات فطره بدهد و هم صاحب‎خانه، اگرچه در این صورت عدم وجوب آن بر صاحب‎خانه خالی از قوت نیست. اگر میهمان قبل از غروب وارد شود و قصد داشته باشد مدّتی در آنجا بماند، ولی بدون رضایت صاحب‎خانه قبل از غروب وارد شود طوری که نان‎خور او محسوب گردد، احتیاط واجب آنست که هم صاحب‎خانه و هم میهمان زکات فطره بدهند و نیز در مواردی که انسان را مجبور کرده باشند خرجی کسانی را بدهد، بنا بر احتیاط واجب، هم آن کس که مجبور است خرجی را بدهد باید زکات فطره را بپردازد و هم آن کس یا کسانی که خرجی ایشان را دیگری می‏دهد، اگر واجد شرایط هستند، واجب است خودشان هم زکات فطره بدهند.
مسئلۀ ۲۲۸۵ :    فطره مهمانی که بعد از غروب شب عید فطر وارد شده، بر صاحب‎خانه واجب نیست، اما اگر صاحب‎خانه قبل از افطار مهمانی را دعوت کرده باشد، ولی‏مهمان بعد از غروب وارد شده و در خانه او افطار کرده باشد، ظاهر آنست که بر صاحب‎خانه چیزی واجب نیست، ولی احتیاط مستحب آنست که هر دو زکات فطره را بدهند.
مسئلۀ ۲۲۸۶ :    اگر کافری بعد از غروب شب عید فطر مسلمان شود یا فقیری در آن وقت غنی گردد یا دیوانه‏ای در زمان مورد اشاره عاقل شود یا کسی بعد از غروب به هوش آید، زکات فطره بر ایشان واجب نیست، اگرچه در صورتی که بعد از غروب عید فطر به هوش آمده باشد بهتر است که زکات فطره بدهد و نیز کودکی که در زمان مذکور به دنیا آمده است زکات فطره ندارد.
مسئلۀ ۲۲۸۷ :    اگر پیش از غروب شب عید فطر، کودک بالغ شود، دیوانه عاقل گردد، فقیر غنی شود و بیهوش به هوش آید در صورتی که شرایط دیگر وجوب زکات فطره را داشته باشند، واجب است زکات فطره بدهند.
مسئلۀ ۲۲۸۸ :    کسی که مسلمان غیر شیعه است، وقتی که ماه شوّال را رؤیت کرد و شیعه شد، واجب است زکات فطره بدهد.
مسئلۀ ۲۲۸۹ :    کسی که موقع غروب شب عید فطر زکات فطره بر او واجب نیست، اگر در روز عید، تا پیش از ظهر تمام شرایط وجوب زکات برایش فراهم شد، مستحب است زکات فطره را بدهد.
مسئلۀ ۲۲۹۰ :    اگر کسی تا روز آخر ماه رمضان و تا قبل از غروب شب عید فطر نان‎خور فرد دیگری باشد و روز آخر قبل از غروب شب عید فطر، نان‎خور کس دیگری‏شود، زکات فطره‏اش بر عهدۀ نان دهنده فعلی است مثلاً اگر دختر پیش از غروب شب عید فطر به خانه شوهر برود، زکات فطره او را باید شوهرش بپردازد.
مسئلۀ ۲۲۹۱ :    کسی که زکات فطره‏اش را دیگری باید بدهد، بر خودش واجب نیست که زکات فطره بدهد چه بداند طرف عمداً فطره را نمی‏دهد یا به سبب فراموشی ‏ممکن است نپردازد، ولی در صورت احتمال فراموشی اگر خود او زکاتش را بدهد بهتر است، ولی اگر شخص غنی مهمان فقیر شود، احتیاط آنست که غنی خود زکاتش را بدهد، اگرچه فقیر با زحمت زکات او را بپردازد و در صورتی که فقیر نتواند زکات را بدهد، اظهر آنست که غنی خود زکاتش را بدهد.
مسئلۀ ۲۲۹۲ :    کسی که زکات فطره‏اش به گردن کس دیگری است حتّی اگر خودش زکات فطره‏اش را بدهد، از ذمۀ طرف ساقط نمی‏شود، مگر آنکه با اجازه یا با نیابت و وکالت از طرف او پرداخت شود در این صورت ساقط است.
مسئلۀ ۲۲۹۳ :    اگر کسی هم‎زمان نان‎خور دو نفر حساب شود، زکات فطره‏اش هم‎زمان بر هر دو نفر واجب است.
مسئلۀ ۲۲۹۴ :    زنی که شوهر دارد، ولی خرجی او را نمی‏دهد، فطره‏اش بر عهدۀ کسی است که زن نان‎خور اوست و اگر نان‎خور کسی نیست و فقیر هم نیست، احتیاط واجب آنست که خودش زکاتش را بدهد.
مسئلۀ ۲۲۹۵ :    کسی که مخارج مادر یا دایه‏ای که بچّه شیر می‏دهد به عهدۀ اوست، همان طوری که فطره مادر یا دایه را واجب است بپردازد، واجب است فطره کودک را هم بپردازد؛ امّا اگر مادر یا دایه، مخارج خود را از اموال بچّه بردارند، زکات فطره بچّه بر کسی واجب نیست و اگر مادر یا دایه برای شیر دادن به بچه از کس دیگری غیر از کسی که مخارج آنان را تأمین می‏کند، اجرت می‏گیرند، زکات فطره بچّه بر عهدۀ اجرت دهنده است نه آن کسی که مخارج مادر یا دایه را می‏پردازد.
مسئلۀ ۲۲۹۶ :    اگر انسان کسی را برای کاری اجیر کرده و شرط کند که مخارج او را بپردازد و به شرط خود عمل کند طوری که عرفاً اجیر، نان‎خور صاحب کار به حساب آید، زکات فطره‏اش را باید صاحب کار بدهد، ولی اگر اجیر به‌طور مستقل زندگی کند، مانند کارمندان دولت، نهادها، کارگران کارخانه‏ها و شرکتها و دفاتر، در این حالت اجیر خود باید زکات فطره‏اش را بدهد و نیروهای ارتش و سپاه اعمّ از درجه‎داران، افسران و کادر، این گونه هستند. سربازان و نیروهای ثابت بسیجی که در پادگانها و پایگاه‏های مقاومت به سر می‏برند، علی‎الأحوط خودشان زکاتشان را بدهند.
مسئلۀ ۲۲۹۷ :    کسی که مخارج عایله و دیگر نان‎خورهایش را می‏دهد واجب است زکات فطره آنها را هم بدهد، چه از طریق حلال و مشروع خرجی ایشان را می‏دهد و چه نامشروع و حرام.
مسئلۀ ۲۲۹۸ :    زکات فطره وقتی واجب می‏شود که انسان پیش از غروب شب عید فطر واجد شرایط پرداخت آن باشد، بنابراین اگر کسی که واجد تمامی شرایطی که پیش از این گفتیم باشد و پس از غروب شب عید فطر از دنیا برود، واجب است زکات فطره خودش و عائله‏اش را از مالش بپردازند، امّا اگر قبل از غروب از دنیا برود، لازم نیست از مال او بپردازند، بلکه خود ورثه اگر دارای شرایط باشند واجب است زکاتشان را از مال خودشان بپردازند و اگر میت مقروض باشد و ماترک او به همۀ آنها کفاف ندهد، مال باقی مانده میت، بین قرض و زکات فطره بالنّسبه تقسیم می‏گردد.
مسئلۀ ۲۲۹۹ :    پیش از ماه رمضان دادن زکات فطره صحیح نیست، گرچه جواز پرداخت زکات پرداخت فطره پیش از غروب شب عید فطر خالی از قوّت نیست، ولی ‏احتیاط مؤکد آنست که در ماه مبارک هم، قبل از دخول شب عید فطر، زکات فطره ندهد، ولی اگر قبل از ماه مبارک، یا در خود ماه به مستحق قرض بدهد و مستحق هم به عنوان قرض بپذیرد و بعد از آنکه فطره واجب شد، طلب خود را به عنوان زکات فطره حساب کند، اشکالی ندارد البتّه در صورتی که مدیون واجد شرایط لازم برای دریافت زکات فطره باشد.
مسئلۀ ۲۳۰۰ :    در صورتی که قوت غالب مردم چیزهای سالم و غیر معیوب است، اگر کسی بخواهد از چیز معیوب زکات بدهد، کفایت نمی‏کند، مگر اینکه خوراک غالب چیز معیوب باشد در این صورت اگر چیز معیوب هم داده شود اشکال ندارد.
مسئلۀ ۲۳۰۱ :    گندم یا هر چیزی که برای زکات فطره می‏دهند باید خالص و با چیزهای دیگری مانند خاک، مخلوط نباشد و اگر هم مخلوط شد، آن‎قدر کم باشد که در نظر عرف قابل اعتنا نباشد و اگر مخلوط بیش از حدّ متعارف بوده و قابل مسامحه نباشد، خالص آن نباید از یک صاع (حدود سه کیلوگرم) کمتر باشد و تصفیه آن نیز سخت و خارج از حدّ متعارف نباشد.
مسئلۀ ۲۳۰۲ :    بنا بر احتیاط واجب، در مواردی که می‏خواهد در زکات فطره، به جای جنس، قیمت آن‎را بدهد، قیمت را با پول متعارف حساب کند و به مستحق پول بدهد، بنابراین نمی‏تواند جنس معیوب یا مخلوط را به عنوان قیمت زکات فطره بدهد.
مسئلۀ ۲۳۰۳ :    کسی که نماز عید می‏خواند، احتیاط واجب آنست که زکات فطره را از نماز به تأخیر نیندازد، بلکه قبل از نماز به مستحق رساند و اگر مستحقی پیدا نشد، آن‎را جدا کند و هر موقع پیدا کرد، به عنوان زکات فطره به او بدهد و اگر نماز عید نمی‏خواند می‏تواند دادن زکات فطره را تا زوال روز عید به تأخیر بیندازد تا به مستحق برساند، یا اینکه کنار بگذارد وهر موقع مستحق پیدا کرد، به قصد زکات به او بدهد.
مسئلۀ ۲۳۰۴ :    اگر زمانی که دادن زکات فطره واجب است، مثلاً نماز عید فطر را خوانده در حالی که قبل از آن زکات را نداده است و حتّی جدا هم نکرده و کنار نگذاشته است یا اینکه نماز عید را نخوانده و زوال فرا رسیده است و باز هم زکات را نداده یا جدا نکرده و کنار نگذاشته است، در این حالات اقوی‏ و مطابق احتیاط آنست که زکات فطره ساقط نیست و باید آن‎را به مستحق برساند و موقع پرداخت کردن این‌گونه نیت کند که به قصد امتثال فرمان الهی و قربت مطلقه و انجام چیزی که بر عهده‎ام است بجا می‏آورم و نیت ادا و قضا هیچ وقت لازم نبوده و نیست.
مسئلۀ ۲۳۰۵ :    کسی که هنگام وجوب زکات فطره، آن‎را جدا کرده و کنار گذاشته است، نمی‏تواند در آن تصرف کرده یا آن‎را تبدیل کند.
مسئلۀ ۲۳۰۶ :    اگر مالی را که برای زکات فطره جدا کرده و کنار گذاشته است از بین برود، اگر مستحقی وجود داشته و در دسترس وی بوده است و دادن زکات را به تأخیرانداخته، ضامن است و عوض آن‎را باید بدهد و اگر مستحقّی وجود نداشته و در دسترس او هم نبوده است، در صورت تلف شدن، ضامن نیست، مگر آنکه در حفظ و نگهداری آن کوتاهی کرده باشد.
مسئلۀ ۲۳۰۷ :    کسی که می‏خواهد زکات فطره بدهد، اگر در محلّ خودش مستحق وجود داشته باشد، احتیاط واجب آنست که فطره را به جای دیگر منتقل نکند و در این صورت اگر به جای دیگر منتقل کند و تلف شود ضامن است و عوض آن‎را باید بدهد، مگر اینکه حاکم شرع یا نماینده او مطالبه کرده باشد و با دستور وی به جای دیگری منتقل شده و در این حین تلف شده باشد که دیگر ضامن نیست.
مسئلۀ ۲۳۰۸ :    کسی که می‏خواهد به جای جنس قیمت آن‎را به عنوان زکات فطره بپردازد، در صورتی که قیمتها در زمانها و مکانهای مختلف، متفاوت باشد، قیمت همان زمان و مکانی که در آن می‏خواهد زکات بدهد ملاک است.
مسئلۀ ۲۳۰۹ :    اگر زکات فطره را از جنسی که قیمتش دو برابر قیمت معمولی جنس دیگر است بخواهد نصف صاع یعنی یک کیلوگرم بدهد کفایت نمی‏کند، کما اینکه اگر بخواهد آن مقدار را به عنوان قیمت زکات فطره هم بدهد، خلاف احتیاط است.
مسئلۀ ۲۳۱۰ :    جایز نیست نصف زکات فطره را مثلاً از گندم و بقیه را از جو بدهند، حتّی اگر به عنوان قیمت هم بدهند خلاف احتیاط است، مگر آنکه مخلوط از دو جنس باشد که قوت غالب آن منطقه را تشکیل می‏دهند که در این صورت اگر سه کیلوگرم از همان مخلوط به عنوان زکات فطره بدهد کفایت می‏کند.
مسئلۀ ۲۳۱۱ :    کسی که می‏خواهد زکات فطره چند نفر را بدهد، جایز است زکات همه را از یک جنس یا از اجناس مختلف بدهد مثلاً بعضی را گندم و بعضی را جو بدهد؛ همچنین جایز است از طرف بعضی جنس و از طرف بعضی دیگر هم قیمت را بدهد.