تعهدات سه‌گانه: نذر، عهد و قسم : نذر و احکام آن

مسئلۀ ۳۴۴۴ :    نذر عبارت از این است که انسان انجام کار خوب و راجح را برای خدا بر خود واجب کند به عبارت دیگر نذر یعنی التزام انسان به اینکه عملی را به وجه مخصوصی برای خدا انجام دهد، مثلاً با نذر، نماز شب را بر خود واجب می‏کند یا ترک کاری را که انجام آن مکروه و عدم انجام آن بهتر است را برای رضای خدا بر خود واجب می‏کند و تفصیل آن در مسائل آینده خواهد آمد.
مسئلۀ ۳۴۴۵ :    نذر دارای اقسامی است :
1- گاهی نذر شکرانه بوده و برای شکر نعمت دنیوی یا اخروی است مثلاً می‏گوید به خاطر خدا بر من است که اگر مرا توفیق زیارت خانه خدا داد یا اگر فرزندی عطا فرمود یا توفیق زیارت یکی از ائمّه معصومین را روزی فرمود و یا فلان خیر را عطا فرمود، مثلاً ده روز روزه بگیرم یا مثلاً بگوید به خاطر خدا بر من است اگر فلان گناه را ترک کردم و یا اگر بیماری‎ام بهبودی یافت، فلان عمل خیر را انجام دهم، مثلاً یک گوسفند قربانی کنم. این نذورات که برای شکرگذاری است را در لسان فقها، «نذر بِرّ» می‏گویند.
2- گاهی نذر برای زجر، منع و بازداشتن خود از عمل حرام یا مکروه است مثلاً می‏گوید از برای خداست بر من که اگر عمداً غیبت کردم یا تهمت زدم یک روز روزه بگیرم، این قسم نذر را «نذر زجر» می‏گویند.
3- نذری که مطلق است و مشروط و معلّق به فعل یا ترک چیزی نیست مثلاً می‏گوید از برای خداست بر من که فردا را روزه بگیرم یا اینکه هر شب جمعه یاسین بخوانم و این قسم نذر را «تبرّعی» گویند.
مسئلۀ ۳۴۴۶ :    در نذر صرف نیت و قصد کفایت نمی‏کند بلکه باید علاوه بر نیت، صیغه هم خوانده شود ولی لازم نیست صیغه به عربی خوانده شود بنابراین اگر به فارسی ‏یا هر زبان دیگری بگوید که مثلاً از برای خدا بر من است که اگر مسافرم به سلامت بازگشت، فلان کار را انجام دهم، نذرش صحیح است و هرگاه مسافرش سالم از سفر بازگشت واجب است کاری را که نذر کرده انجام بدهد.
مسئلۀ ۳۴۴۷ :    عبارت برای خدا، که نشانه قربی بودن نذر است، با هر زبانی که باشد باید در صیغه نذر گفته شود و اگر در قلب خطور داده و بر زبان جاری نسازد، کافی‏نیست و نذر واقع نمی‏شود.
مسئلۀ ۳۴۴۸ :    نذر کننده باید عاقل، بالغ، مختار و قاصد باشد، بنابراین نذر کسی که او را وادار کرده‏اند یا اینکه به سبب عصبانیت بدون اختیار نذر کند باطل است.
مسئلۀ ۳۴۴۹ :    سفیه که اموال خود را بیهوده مصرف می‏کند، اگر نذر کند، نذرهای مربوط به اموالش باطل است و همچنین کسی که به علّت ورشکستگی به وسیلۀ حاکم شرع جامع شرایط از تصرّف در اموالش منع شده است، نذرهای مربوط به اموالش صحیح نیست.
مسئلۀ ۳۴۵۰ :    زن اگر نذرش منافی با حقّ شوهرش باشد، نمی‏تواند نذر کند و نیز اگر شوهر اجازۀ نذر به زن ندهد، نذر زن صحیح نیست.
مسئلۀ ۳۴۵۱ :    اگر زن با اجازۀ شوهر نذر کند، شوهر دیگر نمی‏تواند نذر او را به هم بزند یا او را وادار کند به نذرش عمل نکند.
مسئلۀ ۳۴۵۲ :    اگر فرزند نذری کند، چه با اجازۀ پدر و مادرش باشد و چه نباشد باید به نذرش عمل کند ولی اگر پدر یا مادر از عملی که نذر کرده، او را منع کنند، ظاهراً آن عمل از رجحان می‏افتد و نذر منحل می‏شود.
مسئلۀ ۳۴۵۳ :    پدر و مادر حق ندارند از طرف فرزند و بدون اجازۀ او نذر کنند، بنابراین اگر پدر و مادر مثلاً نذر کنند دخترشان را به سید شوهر دهند و دختر پس از تکلیف شدن راضی نشود، نذر باطل است.
مسئلۀ ۳۴۵۴ :    انسان کاری را می‏تواند نذر کند که انجام آن برایش ممکن باشد، بنابراین اگر کسی که مثلاً نمی‏تواند پیاده به مکه برود نذر آن‎را بکند، نذرش صحیح نیست.
مسئلۀ ۳۴۵۵ :    نذر در مواردی صحیح است که شرعاً نوعی رجحان داشته باشد، بنابراین اگر نذر کند کار حرام یا مکروهی را انجام دهد و یا کار مستحب یا واجبی را ترک کند، نذر صحیح نیست.
مسئلۀ ۳۴۵۶ :    اگر کسی نذر کند کار مباحی را انجام دهد یا آن‎را ترک کند، در صورتی که انجام یا ترک آن از هر جهت مساوی باشد و هیچ گونه رجحانی یکی از دو طرف نداشته باشدکه متعلّق نذر شود، نذر باطل است و اگر از جهتی انجام و فعل آن نوعی رجحان داشته و بهتر باشد، انسان می‏تواند با توجّه به همان جهت نذر کند مثلاً نذر کند فلان خوردنی را میل کند تا برای عبادت نیرو پیدا کند در این صورت نذر صحیح است و نیز اگر از یک جهت ترک آن فعل رجحان داشته باشد و انسان با توجّه به همان جهت نذر کند مثلاً چون استعمال دخانیات و سیگار کشیدن ضرر دارد، ترکش بهتر است، نذر کند که آن‎را استعمال نکند، نذرش صحیح است.
مسئلۀ ۳۴۵۷ :    اگر کسی نذر کرده کاری را انجام دهد باید به همان ترتیب که نذر کرده آن کار را انجام دهد و حق ندارد آن‎را به هیچ وجه تغییر دهد بنابراین اگر نذر کند روز اول ماه را صدقه بدهد یا روزه بگیرد، باید در همان روز انجام دهد و اگر قبل یا بعد از آن، آن عمل را انجام دهد کفایت نمی‏کند یا اگر نذر کند وقتی که مسافرم از سفر بازگشت و یا مریضم خوب شد، صدقه بدهم، اگر پیش از خوب شدن یا قبل از مراجعت از سفر آن‎را بپردازد، کفایت نمی‏کند.
مسئلۀ ۳۴۵۸ :    اگر کسی نذر کند روزه بگیرد و وقت و مقدار آن‎را معین نکند، گرفتن یک روز روزه کافی است و اگر نذر کند نماز بخواند ولی مقدار آن‎را معین نکند، خواندن یک نماز دو رکعتی کفایت می‏کند و اگر نذر کند صدقه بدهد و خصوصیات آن‎را معین نکند باید طوری بپردازد که بگویند صدقه داده است و اگر نذر کند کاری را برای خدا انجام دهد، هر کار نیکی را به خاطر خدا انجام دهد کافی است مگر اینکه کار خاصی را در نظر گرفته باشد.
مسئلۀ ۳۴۵۹ :    اگر کسی نذر کند روز معینی را روزه بگیرد باید همان روز را روزه بگیرد و بهتر است بدون ضرورت آن روز را مسافرت نرود و چنانچه مسافرت رفت یا مریض شد یا آن روز مصادف با ایامی شد که روزه در آنها حرام است و یا زن خون حیض و نفاس دید، آن روز را روزه نگیرد و کفّاره هم ندارد و قضای آن روز را بگیرد.
مسئلۀ ۳۴۶۰ :    اگر انسان عمداً و با اختیار به نذر خود وفا نکند، واجب است کفّاره بدهد، اگر چه اظهر آنست که کفّاره نذر همان کفّاره یمین است و آن عبارت است از آزاد کردن یک بنده که الان ممکن نیست یا سیر کردن ده نفر مسکین یا آنکه آنها را بپوشاند- به صورت تخییر- و اگر از همۀ آنها عاجز شد، سه روز روزه بگیرد و لیکن احتیاط اکید آنست که مطابق نظر مشهور مانند کفّاره ماه رمضان عمل کند یعنی اینکه یک بنده آزاد کند- که الان منتفی است- یا شصت فقیر را غذا دهد و یا دو ماه متوالی روزه بگیرد.
مسئلۀ ۳۴۶۱ :    اگر کسی نذر کند که تا وقت معینی کاری را ترک کند، بعد از گذشتن وقت می‏تواند آن کار را انجام دهد. ولی اگر قبل از رسیدن همان وقت با اختیار آن کار را انجام دهد، مطابق مسئلۀ پیش باید کفّاره بدهد. اگر هم قبل از رسیدن آن وقت، به خاطر فراموشی یا ضرورت و ناچاری آن‎را انجام دهد، در صورتی که هنوز تا رسیدن آن وقت مقداری باقی است و قصد او هم این بوده که تا آن وقت هر دفعه مستقلاًّ آن عمل رابر خود حرام کند، نمی‏تواند عمداً و با اختیار آن‎را انجام دهد و اگر انجام دهد باید برای هر دفعه مطابق مسئلۀ پیش کفّاره بدهد، ولی برای آن دفعه که اشتباهاً و ناچاری انجام داده چیزی لازم نیست. اما اگر نظر او این نبوده که هر مرتبه را مستقلاًً بر خود حرام کند بلکه مقصودش این بوده که به صورت صرف‎الوجود، آن‎را بر خود حرام کند و بر فرض، آن صرف‌الوجود تحقق پیدا کرده است و به وسیلۀ انجام دادن برای ضرورت یا فراموشی و اشتباه به هم خورده است یا اینکه معلوم نباشد نظر او چه بوده است، ظاهر آنست که پس از آنکه آن‎را به خاطر ضرورت یا اشتباه و یا فراموشی انجام داد، هم نسبت به آنها چیزی لازم نیست و هم از این به بعد می‏تواند آن عمل را انجام دهد.
مسئلۀ ۳۴۶۲ :    کسی که نذر کرده عملی را ترک کند و وقتی برای آن معین نکند، اگر به خاطر ناچاری، فراموشی یا اشتباه آن عمل را انجام دهد، کفّاره ندارد، ولی بعداً چنانچه مقصود نذر کننده این بوده که هر دفعه را مستقلاًّ بر خود حرام کند در این صورت اگر بدون عذر و عمداً انجام دهد، برای هر دفعه کفّاره لازم است ولی اگر نظرش این نباشد یا مشکوک باشد که نظرش چگونه بوده است، اظهر آنست که کفّاره همان دفعه اول واجب است و دفعات بعد کفّاره ندارد، لیکن احتیاط آنست که برای هر دفعه کفّاره بدهد.
مسئلۀ ۳۴۶۳ :    اگر برای عملی که نذر کرده است انجام دهد، وقتی معین نکرده باشد، مثلاً نذر کرده، اگر مریضش خوب شود یک گوسفند در راه خدا قربانی کند ولی زمانی‏ برای قربانی کردن معین نکند، لازم نیست فوراً انجام دهد ولی تأخیر بیش از حدّ آن خلاف احتیاط است مخصوصاً اگر موجب بی‎تفاوتی و سستی نشان دادن به احکام اللّه باشد در این صورت تأخیر جایز نیست.
مسئلۀ ۳۴۶۴ :    اگر نذر کننده از انجام نذر خود در وقت آن عاجز و ناتوان گردد، نذر منحل شده و از او ساقط می‏شود ولی اگر از انجام روزۀ نذری عاجز باشد، گفته شده که بنا بر احوط برای هر روز روزه دو مُد طعام- حدود ۱۵۰۰ گرم- به یک فقیر صدقه دهد تا آن فقیر به نیابت او روزه بگیرد واگر میسّر نشد برای هر روز یک مُد طعام می‏دهد و مستند این دو احتیاط دو خبر ابن منصور و ابن عمّار است که هر دو هم سنداً اشکال دارند و هم متناً و معناً مهجور هستند و التزام به آن مشکل است.
مسئلۀ ۳۴۶۵ :    اگر کسی نذر کند مقدار معینی از مالش را صدقه دهد و قبل از دادن صدقه از دنیا برود، واجب است آن مقدار را از مال او صدقه بدهند و نیز اگر نذر کند حجّ خود را بجای آورد یا اینکه فرد دیگری را به حجّ بفرستد و موسم حجّ فرا برسد و به رفتن تمکن داشته ولی از رفتن امتناع کند تا از دنیا برود، واجب است آن‎را از اصل مال او بردارند.
مسئلۀ ۳۴۶۶ :    اگر کسی نذرکند به فقیر معینی صدقه بدهد، نمی‏تواند آن‎را به فقیر دیگر بدهد و اگر آن فقیر معین بمیرد، صدقه را احتیاطاً به ورثه او بدهند.
مسئلۀ ۳۴۶۷ :    اگر کسی نذر کند به زیارت یکی از امامان به صورت مشخص مشرّف شود، مثلاً نذر کرده به زیارت حضرت سیدالشهداء مشرف شود، اگر به زیارت امام دیگری مشرّف شود از نذرش کفایت نمی‏کند و باید مطابق نذر عمل کند و اگر به سبب عذر نتواند آن امام را زیارت کند بر او چیزی لازم نیست.
مسئلۀ ۳۴۶۸ :    کسی که نذر کرده زیارت برود و غسل زیارت، نماز و دعای بعد از زیارت را نذر نکرده، فقط انجام دادن اصل زیارت واجب است و انجام اعمال دیگر واجب نیست.
مسئلۀ ۳۴۶۹ :    اگر برای حرم یکی از ائمّه معصومین چیزی نذر کند، باید آن‎را به مصرف حرم برساند از قبیل فرش و روشنایی و مانند آن و اگر برای خود امام‏ نذر کند و مصرف معینی را قصد نکرده باشد، می‏تواند به خادمانی که مشغول خدمت هستند یا به فقرا و زوّار بپردازد و یا با آن مسجد و مدرسه بسازد یا آنکه کارهای‏ عام‎المنفعه و عمومی انجام دهد و ثواب آنها را هدیه به آن امام‏ کند یا به مصارف مورد نیاز حرم آن حضرت برساند و همچنین است اگر برای یکی از اماکن متبرّکه دیگر مانند امام‌زادگان نذر کرده باشد.
مسئلۀ ۳۴۷۰ :    گوسفندی که برای صدقه یا برای یکی از امامان نذر کرده‏اند، پشم و چاق شدن بعدی آن جزء نذر است و همچنین اگر قبل از آنکه به مصرف نذر برسد، بچّه‏ای به دنیا بیاورد یا شیر بدهد بنا به احوط بلکه اقوی، مربوط به نذر است و باید در همان راه نذر مصرف شود.
مسئلۀ ۳۴۷۱ :    چنانچه نذر کند که اگر مریضش خوب شود و مسافرش بیاید عملی انجام دهد، در صورتی که معلوم شود پیش از نذر کردن مریضش خوب شده بوده و یا مسافرش آمده، عمل کردن مطابق نذر لازم نیست.
مسئلۀ ۳۴۷۲ :    اگر کسی نذر کند مال یا مبلغی را در راه معینی مصرف کند و قبل از انجام آن از دنیا برود، وصی او لازم است آن مال یا مبلغ را علی‎الأحوط به همان مصرف تعیین شده برساند، ولی اگر نذر کرده باشد هر سال مقدار معینی از مال خود را به مصرف مشخصی برساند، بعد از مرگ او ادامه آن کار واجب نیست.
مسئلۀ ۳۴۷۳ :    اگر کسی نذر کند مقدار معینی از مال او مثلاً صد هزار تومان، در راه خاصی مصرف کنند، ولی آن‎را فراموش کرده باشد و میان چند مصرف مردد باشد، به خاطر علم اجمالی، واجب است آن مبلغ را در هر یک از آن موارد صرف کند، ولی اگر مصرف را بداند ولی مبلغ را نداند، هر قدر که می‏داند و قدر متیقّن است، واجب است در آن مصرف هزینه کند. اگر می‏داند عملی را نذر کرده ولی نمی‏داند آن عمل چیست و مردد میان چند عمل باشد، واجب است همۀ آن اعمال را انجام دهد. اگر اصل عمل را می‏داند ولی مقدارش را نمی‏داند به مقدار قدر متیقن باید انجام وظیفه کند و به مقداری که یقین دارد انجام دهد.