تعهدات سه‌گانه: نذر، عهد و قسم : قسم‏ و احکام آن

مسئلۀ ۳۴۷۸ :    قسم همان یمین بوده و در لغت به معنای قوّت، قهر و غلبه است و آنرا یمین گفته‏اند به سبب اینکه با قسم چیزی که مورد قسم واقع شده تقویت می شود و بعضی نیز گفته‏اند بدین جهت بوده که در هنگام قسم انسان دستها را به هم می‏زند و با آن قوّت و استحکام موضوع را می‏رساند. در عرف فقها یمین، حلف و قسم عبارت از این است که انسان به خدای عالم سوگند بخورد به اینکه کاری را در گذشته انجام نداده و یا در آینده انجام نخواهد داد.
مسئلۀ ۳۴۷۹ :    قسم به‌طور کلّی بر چهار نوع است:
1- قسم لغو: مانند قسمهایی که با قصد و اختیار انجام نمی‏پذیرد و از روی سبق لسان انجام می‏گیرد، کما اینکه این معنا در بعضی عوام مشاهده می‏شود و این نوع قسمها چون فاقد شرایط صحّت قسم است، فاقد اثر بوده و کفّاره ندارد و قابل مؤاخذه و تعقیب نیست.
2- قسم تأکید و تحقیق: عبارت از این است که انسان قسم بخورد برای اینکه خبر دهد از چیزی که در گذشته واقع شده یا از چیزی که اکنون چنین است مثلاً بگوید «وَاللَّهِ» چنین است یا چنین نیست و نبوده است یا مثلاً واللّه این حیاط مال من بوده است. این قسمها اگر راست باشد کراهت دارد و اگر دروغ باشد از گناهان کبیره است ولی کفّاره ندارد و این همان «قسم غَموس» است. اگر انسان برای نجات خود یا کسی از شرّ ظالم این نوع قسم را به دروغ بخورد، ایراد ندارد و بلکه ممکن است واجب هم باشد ولی در این حال اگر طرف بتواند قسم را توریه کند یعنی طوری که قابل انطباق به راست باشد و قلباً نیت راست کند، احتیاطاً توریه کند.
3- قسم مُناشِدِه: عبارت از این است که انسان قسم خود را همراه با یک طلب، سؤال و درخواست انجام دهد مثلاً بگوید تو را به خدا قسم می‏دهم فلان کار را برای من انجام بدهی، این نوع قسم در ادعیه فراوان است.
4- قسم عقد: عبارت از این است که انسان برای انجام یا ترک کاری در آینده قسم یاد کند و به وسیلۀ این سوگند انجام یا ترک آن فعل را بر خود واجب گرداند مثلاً بگوید واللّه اگر به پدرم احترام نکنم به فقیر صدقه خواهم داد، «وَاللَّهِ» اگر سیگار بکشم یک روز روزه خواهم گرفت، در این صورت آن عمل یا ترک آن بر وی واجب می‏شود و اگر عمداً ترک کند، باید کفّاره بدهد و آنچه در آینده از مسائل و احکام می‏آید از این نوع قسم است.
مسئلۀ ۳۴۸۰ :    قسم صحیح باید دارای شرایط زیر باشد:
1- کسی که قسم می‏خورد باید عاقل و بالغ بوده و با قصد و اختیار قسم یاد کند و اگر دربارۀ مال خود می‏خواهد قسم بخورد باید سفیه و ممنوع‎التصرّف در مال خود، نباشد، بنابراین اگر سفیه یا کسی که از تصرّف در مال خود منع شده، دربارۀ اموالش، یا کسی که مجبور به قسم شده یا کودک و دیوانه، سوگند یاد کنند، صحیح نیست و نیز کسی که در حال عصبانیت بدون قصد قسم می‏خورد برای قسمش اعتباری نیست.
2- کاری را که قسم می‏خورد انجام دهد، نباید حرام یا مکروه باشد و اگر قسم می‏خورد کاری را ترک کند نباید واجب یا مستحب باشد و اگر قسم بخورد کار مباحی انجام دهد، نباید ترک آن در نظر مردم بهتر از فعلش باشد و اگر قسم بخورد کار مباحی انجام ندهد، نباید فعل آن در نظر مردم بهتر از ترکش باشد، بنابراین قسم خوردن در کار مباحی که فعل یا ترک آن از نظر شارع و مردم مساوی است، معلوم نیست صحیح باشد، اگرچه احتیاط صحت آنست که در این صورت این احتیاط ترک نشود و ملاک رجحان داشتن و نداشتن و متعلق قسم، زمان قسم خوردن نیست، بلکه ملاک وقت عمل به آنست.
3- قسم باید به یکی از اسامی خداوند متعال باشد، طوری که به غیر ذات مقدّس حضرت حق گفته نشود مانند اللّه، خدا و اگر هم به غیر خدا گفته شود، آن‎قدر دربارۀ حضرت حق گفته باشند که هرگاه از آنها نام برده شود فقط، ذات مقدّس حضرت حق در نظر آید مانند رزّاق، خالق و مانند آنها، بلکه احتیاط آنست که اگر به لفظی قسم بخورد که بدون قرینه، خدا در نظر نمی‏آید ولی او قصد خدا کرده، به آن نیز عمل کند.
4- قسم را باید به زبان آورد بنابراین اگر بنویسد یا در قلب آن‎را قصد کند، صحیح نیست ولی کسی که لال است می‏تواند با اشاره سوگند یاد کند.
5- عمل کردن به قسم برای او ممکن باشد و اگر موقع قسم خوردن برایش ممکن باشد ولی در وقتی که برای قسم معین کرده بوده عاجز شود یا مشقّت شدید داشته باشد، طوری که عادتاً قابل تحمّل نباشد، از همان زمان که چنین شده، قسم به هم می‏خورد.
مسئلۀ ۳۴۸۱ :    قسم خوردن به غیر خدا مانند پیامبر یا امامان معصوم، قرآن، کعبه، مسجد، جان آدمی، جان خود و امثال ذلک قسم شرعی نیست و عمل مطابق آن واجب نیست و مخالفت با آن کفّاره ندارد اگرچه کار خوبی نیست.
مسئلۀ ۳۴۸۲ :    قسم خوردن فرزند با نهی پدر و قسم زن با نهی شوهر باطل است و اگر آنان قسم بخورند پدر یا شوهر حق دارد قسم را منحل کند و اگر فرزند بدون اجازه و اطلاع پدر قسم یاد کند و زن هم بدون اجازه و اطلاع شوهر، اگرچه صحّت آن مشکل است، ولی احوط آنست که مطابق آن عمل کنند و در هر صورت پدر و شوهر حقّ بر هم زدن آن‎را دارند و می‏توانند از عمل مطابق قسم، نهی و جلوگیری کنند و اگر عمل کردن زن مزاحم حقوق شوهر باشد در این صورت نیز قسم آن زن باطل است.
مسئلۀ ۳۴۸۳ :    وقتی که قسم به صورت صحیح منعقد شد، عمل مطابق آن واجب و مخالفت با آن عمداً حرام است و کفّاره دارد و کفّاره مخالفت با قسم، سیر کردن یا پوشانیدن ده فقیر یا آزاد کردن یک بنده است و در صورتی که از انجام آن ناتوان باشد، هیچ کدام لازم نیست بلکه باید سه روز روزه بگیرد.
مسئلۀ ۳۴۸۴ :    اگر انسان به خاطر فراموشی یا ناچاری به قسم خود عمل نکند، کفّاره ندارد و نیز اگر کسی را مجبور کنند به قسمی که خورده عمل نکند و نیز قسمی که آدم وسواسی می‏خورد مثلاً می‏گوید واللّه الان مشغول نماز می‏شوم و به سبب وسواس مشغول نمی‏شود، اگر وسواس او طوری است که بدون اختیار قسم می‏خورد و بدون اختیار عمل نمی‏کند، کفّاره ندارد.