احکام کلی روزه

مقدمه
روزه یکی از مهم‏ترین عبادات اسلامی و از برترین دستورات انبیاء و اولیای الهی و ادیان توحیدی است و یکی از استوانه‏های پنج‎گانه‏ای است که اسلام بر آنها بنا شده است که اگر با آداب دینی و شرایط لازم انجام شود تأثیر فراوان در تطهیر جسم و جان و تهذیب نفوس بشری و تقویت اراده و سلامت فرد و جامعه و توجه انسان به معنویات و همنوعانش خواهد داشت.
رسول گرامی اسلام‏ فرمودند: «روزه، انسان روزه‏دار را به اندازۀ فاصلۀ میان مشرق و مغرب، از شیطان دور می‏سازد»  به ویژه کسی که یک ماه تمام به صورت مستمر و پی‏درپی با همۀ گرفتاریها و مشکلات زندگی امروزی فرصت و موقعیتی برای خود فراهم می‏کند که بتواند خود را از قیود و وابستگیها و زنجیرهای زندگی مادّی، آزاد سازد و با کسب معنویات، افاضات و اشراقات ربوبی خود را تشدید کند و صاحب ورع و تقوای الهی گردد. انسان روزه‏دار با کسب این ارزشها وارد زندگی اجتماعی شود و برای زندگی طیب و طاهر در طول سال و بلکه سالیان دراز خود را آماده می‏سازد. روزه برای فرد روزه‏دار این موقعیت را فراهم می‏سازد که رنج فقرا و مستمندان را لمس کرده و آنها را فراموش نکند و مسئولیت سنگینی را که به سبب وجود ایشان متوجّه وی است، با تمام وجود درک کند و در میدان عمل از ایشان حمایت کند. این احساس که در گروه زیادی از افراد یک جامعۀ مسلمان به‌وجود آمد خودبه‌خود تمام جامعه به همدلی، همدردی، تعاون و همکاری رغبت پیدا می‏کنند و از برکات روزه و روزه‏داری بهره‏مند خواهد شد و به فرمودۀ حضرت علی‎ابن‎موسی‎الرضا با لمس فقر و نیاز دنیوی به یاد فقر و نیازهای روز قیامت بیفتد و برای رفع خطر آن روز در فکر بندگان محروم خدا باشد و آنان را فراموش نکند.
مسئلۀ ۱۶۹۵ :    روزه آنست که انسان برای انجام فرمان خداوند متعال، از اذان صبح صادق تا غروب شرعی از چیزهایی که شرح آنها بعداً خواهد آمد خودداری کند.
مسئلۀ ۱۶۹۶ :    روزه مانند دیگر عبادات اسلامی باید همراه با نیت باشد، ولی در تحقّق نیت لازم نیست انسان آن‎را از قلب خود بگذراند یا بر زبان جاری سازد، بلکه همین مقدار که با توجّه و برای امتثال و فرمانبری امر خدای متعال تصمیم داشته باشد که از اذان صبح تا غروب آفتاب شرعی، از چیزهایی که روزه را باطل می‏کند دوری گزیند، کافی است و برای اینکه یقین پیدا کند تمام این مدّت را روزه بوده، باید مقداری قبل از اذان صبح و مقداری هم بعد از مغرب، کاری که روزه را باطل می‏کند، انجام ندهد.
مسئلۀ ۱۶۹۷ :    انسان واجب است در هر شب از ماه رمضان برای روزۀ فردای آن نیت کند، ولی بهتر است که شب اول ماه نیز نیت روزۀ همۀ ماه را بکند.
مسئلۀ ۱۶۹۸ :    نیت روزه یکی از این سه حالت را دارد:
1- چنانچه روزۀ او واجب و معین باشد، مثل روزۀ ماه رمضان، باید قبل از اذان صبح برای فردا نیت کند و از اول شب تا اذان صبح- ماه رمضان- هر وقت روزۀ فردا را نیت کند اشکال ندارد، به شرط اینکه به نیت خود باقی باشد و برنگردد.
2- چنانچه روزۀ او واجب غیر معین باشد مثل روزۀ قضا یا کفّارۀ واجب، وقت آن تا ظهر ادامه دارد، بلکه اگر پیش از ظهر تصمیم نداشته باشد روزه بگیرد یا تردید داشته باشد، چنانچه کاری که روزه را باطل می‏کند انجام ندهد و پیش از ظهر شدن نیت کند، روزۀ او صحیح است، ولی بعدازظهر نمی‏تواند نیت کند.
3- چنانچه روزۀ او مستحبی باشد وقت نیت آن از اول شب تا چند دقیقه به اذان مغرب روز بعد است، به این معنا که اگر کسی به هر دلیل، بدون نیت روزه از اذان صبح تا چند دقیقه به اذان مغرب کاری که روزه را باطل می‏کند انجام نداده باشد و قبل از مغرب نیت روزۀ مستحبّی کند، روزۀ او صحیح است.
مسئلۀ ۱۶۹۹ :    برای کسی که بدون نیت روزۀ قبل از اذان صبح خوابیده و بعد از گذشتن مقداری از وقت نیت روزه بیدار شده است دو حالت وجود دارد:
1- چنانچه قبل از ظهر بیدار و متوجّه شود و قصد روزه کند، روزه‏اش صحیح است- واجب باشد یا مستحب- ولی در روزۀ واجب معین، مثل روزۀ ماه رمضان یا نذر معین، روزه را بگیرد و بنا بر احتیاط مستحب قضای آن‎را هم بجای آورد.
2- چنانچه بعد از ظهر از خواب بیدار شود، روزۀ واجب از او صحیح نیست، ولی در ماه رمضان بنا بر احتیاط به قصد ما فی الذّمّه، امساک کند، یعنی از کاری که روزه را باطل می‏کند بپرهیزد و بعد از ماه مبارک هم قضای آن‎را بجای آورد.
مسئلۀ ۱۷۰۰ :    اگر کسی قبل از اذان صبح برای روزۀ فردا نیت کند و بخوابد و بعد از مغرب بیدار شود، روزۀ آن روزش صحیح است.
مسئلۀ ۱۷۰۱ :    اگر بخواهد غیر از روزۀ رمضان و روزه‏هایی که در ایام خاصی قرار داده شده، مثل اول ماه یا ایام‎البیض، روزۀ دیگری بگیرد، اگر متعدد باشد- مثلاً هم روزۀ قضا داشته باشد هم روزۀ نذر- باید آن‎را معین کند، مثلاً نیت کند که روزۀ قضا یا روزۀ نذر می‏گیرم، ولی اگر متعدد نباشد، ظاهر آنست که اگر روزه بگیرد و نیت مافی‎الذمّه کند کافی است و در ماه رمضان لازم نیست نیت کند که روزۀ ماه رمضان می‏گیرم، بلکه نیت روزۀ فردا کافی است و اگر نداند ماه رمضان است یا فراموش کند و روزۀ دیگری نیت کند، روزۀ ماه رمضان حساب می‏شود، همچنین است حکم روزه‏هایی که در روزهای خاص قرار داده شده است مانند ایام‎البیض، در صورتی که انسان بخواهد با همان خصوصیت آن روز، روزه بگیرد باید معین کند، ولی اگر به آن خصوصیت توجه نداشته باشد و به صورت مطلق روزه بگیرد، اگرچه روزه‏اش صحیح است، ولی آن خصوصیت محقق نمی‏شود.
مسئلۀ ۱۷۰۲ :    اگر انسان بداند که ماه رمضان است و عمداً نیت روزۀ غیر رمضان کند، نه روزۀ رمضان حساب می‏شود و نه روزه‏ای که قصد کرده است.
مسئلۀ ۱۷۰۳ :    اگر انسان به عنوان یکی از روزهای ماه رمضان نیت روزه کند، مثلاً به نیت روز اول ماه رمضان نیت کند و بعد معلوم شود روز دوم، سوم یا چهارم بوده روزه‏اش صحیح است.
مسئلۀ ۱۷۰۴ :    اگر در ماه رمضان قبل از اذان صبح بیهوش شد و در بین روز به هوش آمد سه حالت برایش متصوّر است:
1- چنانچه پیش از اذان صبح نیت روزه کرده و بیهوش شده است و پیش از ظهر به هوش آمده است، باید روزه بگیرد و اگر نگرفت قضای آن‎را بجای آورد و اگر بعداز ظهر به هوش آید بنا بر احتیاط باید روزۀ آن روز را تمام کند و اگر تمام نکرد قضای آن روز را بجای آورد.
2- چنانچه پیش از اذان صبح نیت نکرده و بعد از ظهر به هوش آید، علیالظاهر آن روز روزه بر او واجب نیست و قضا هم ندارد.
3- چنانچه قبل از اذان صبح نیت نکرده باشد و پیش از ظهر به هوش آید، بنا بر احتیاط واجب نیت روزه کرده و روزۀ آن روز را تمام کند و اگر تمام نکرد قضای آن‎را بجای آورد.
مسئلۀ ۱۷۰۵ :    اگر کسی قبل از اذان صبح نیت روزۀ فردا کند و بعداً مست شود و در بین روز به هوش آید- قبل از ظهر به هوش بیاید یا بعد از ظهر- بنا بر احتیاط واجب روزۀ آن روز را تمام کند و اگر تمام نکرد قضای آن‎را بجای آورد.
مسئلۀ ۱۷۰۶ :    اگر نداند یا فراموش کند که ماه رمضان است و قبل از ظهر متوجّه شود، چنانچه کاری که روزه را باطل می‏کند انجام نداده باشد باید نیت کند و روزۀ او صحیح است و چنانچه کاری که روزه را باطل می‏کند انجام داده است یا بعد از ظهر متوجّه شود ماه رمضان است روزه‏دار محسوب نمی‏شود، ولی باید تا مغرب کاری که روزه را باطل می‏کند انجام ندهد و بعد از ماه رمضان هم آن روزه را قضا کند.
مسئلۀ ۱۷۰۷ :    کسی که در ماه رمضان بالغ شود چهار حالت دارد:
1- اگر قبل از اذان صبح بالغ شود باید روزه آن روز را بگیرد.
2- اگر قبل از اذان ظهر بالغ شود و کاری که روزه را باطل می‏کند انجام نداده باشد، بنا بر احتیاط واجب باید روزۀ آن روز را بگیرد، مخصوصاً اگر از اذان صبح نیت روزه ولو مستحبی کرده باشد، ولی اگر از اذان صبح نیت روزه نکرده، اقوی‏ آنست روزۀ آن روز واجب نیست، ولی بهتر است اگر کاری که روزه را باطل می‏کند انجام نداده باشد، روزۀ آن روز را بگیرد.
3- اگر بعدازظهر بالغ شود و قصد روزۀ آن روز را داشته باشد و کاری هم که روزه را باطل می‏کند انجام نداده باشد، می‏تواند روزۀ آن روز را بگیرد، ولی واجب نیست.
4- اگر بعدازظهر بالغ شود و قصد روزۀ آن روز را نداشته باشد، چه کاری که روزه را باطل می‏کند انجام داده و چه نداده باشد، روزۀ آن روز بر او واجب نیست و اگر روزه هم بگیرد صحیح نیست.
مسئلۀ ۱۷۰۸ :    همان طورکه در باب نماز گذشت، روزه و دیگر عبادات بچّه نابالغ که قدرت تشخیص خوب و بد را دارد صحیح است.
مسئلۀ ۱۷۰۹ :    اگر کافر پیش از ظهر مسلمان شود و کاری هم که روزه را باطل می‏کند انجام نداده باشد، بنا بر احتیاط آن روز را روزه بگیرد، همچنین اگر دیوانه‏ای عاقل گردد، یا بی‎هوشی به هوش آید و کاری که روزه را باطل می‏کند انجام نداده باشد، بنا بر احتیاط واجب روزۀ آن روز را بگیرد.
مسئلۀ ۱۷۱۰ :    کسی که روزۀ قضای رمضان دارد نمی‏تواند روزۀ مستحبّی بگیرد، همچنین است اگر روزۀ واجب دیگری داشته باشد و چنانچه فراموش کند و روزۀ مستحبّی بگیرد، در صورتی که قبل از ظهر یادش بیاید، روزۀ مستحبی او به هم می‏خورد و می‏تواند نیت خود را به واجب برگرداند و اگر بعدازظهر متوجّه شود روزۀ او باطل است بلکه اگر بعد از غروب هم یادش بیاید صحّت روزۀ او خالی از اشکال نیست.
مسئلۀ ۱۷۱۱ :    کسی که برای بجای آوردن روزۀ میتی اجیر شده است، در صورتی که روزۀ مستحبی بگیرد و مانع گرفتن روزۀ استیجاری نگردد اشکال ندارد، هر چند بهتر است آن‎را ترک کند.
مسئلۀ ۱۷۱۲ :    کسی که روزۀ قضا دارد، در صورتی که وقت آن وسعت داشته باشد می‏تواند روزۀ استیجاری بگیرد.
مسئلۀ ۱۷۱۳ :    کسی که غیر از روزۀ رمضان، روزۀ واجب معین دیگری دارد، مثلاً نذر کرده که در روز معینی روزه بگیرد، اگر عمداً و یا اختیاراً تا نماز صبح نیت نکند، روزه‏اش باطل است و اگر نداند روزۀ آن روز بر او واجب است یا می‏دانسته، ولی فراموش کرده باشد، در صورتی که قبل از ظهر یادش بیاید و کاری که روزه را باطل می‏کند نکرده باشد، باید فوراً نیت کند و روزه‏اش صحیح است و اگر غیر از این کند روزه‏اش باطل است.
مسئلۀ ۱۷۱۴ :    اگر مریض در ماه رمضان در میانه روز بهبود یابد اظهر آنست که چه قبل از ظهر خوب شود و چه بعدازظهر، روزۀ آن روز بر او واجب نیست و قضای آن‎را باید بگیرد، اگرچه بهتر است در صورتی که پیش از ظهر خوب شود و کاری که روزه را باطل می‏کند انجام نداده باشد نیت روزه کند و آن روز را روزه بگیرد و قضای آن‎را نیز بجای آورد.
مسئلۀ ۱۷۱۵ :    روزی را که انسان شک دارد آخر شعبان است یا اول رمضان واجب نیست روزه بگیرد و اگر بخواهد روزه بگیرد نمی‏تواند نیت روزۀ رمضان کند بلکه باید نیت روزۀ قضا یا مستحبی کند و اگر به قصد غیر رمضان روزه بگیرد و بعد معلوم شود آن روز جزء ماه رمضان بوده، روزه‏ای که گرفته برای رمضان حساب می‏شود.
مسئلۀ ۱۷۱۶ :    اگر روزی را که شک دارد آخر شعبان است یا اول رمضان به نیت روزۀ قضا یا روزۀ مستحبّی و مانند آن روزه بگیرد و در بین روز بفهمد که ماه رمضان است، باید نیت روزۀ رمضان کند.
مسئلۀ ۱۷۱۷ :    اگر در روزۀ واجب معینی مانند روزۀ رمضان از نیت روزه گرفتن برگردد یا مردّد شود، روزه‏اش باطل می‏شود، حتی اگر قصد کند یکی از کارهایی که روزه را باطل می‏کند انجام دهد، هر چند انجام ندهد اظهر آنست که روزه‏اش باطل است؛ در هر دو صورت باید از چیزهایی که روزه را باطل می‏کند اجتناب کند و قضای آن‎را نیز بگیرد.
مسئلۀ ۱۷۱۸ :    در روزۀ واجبی که وقت آن معین نیست، مانند روزۀ قضا یا کفّاره، اگر قصد کند کاری که روزه را باطل می‏کند انجام دهد یا مردّد شود، چنانچه انجام ندهد و تا قبل از ظهر دوباره نیت روزه کند روزه‏اش صحیح است و در روزۀ مستحب اگر قبل از غروب هم نیت کند صحیح است.
مسئلۀ ۱۷۱۹ :    در روزۀ واجبی که وقت آن معین نیست و وسعت دارد، روزه‏دار می‏تواند قبل از اذان ظهر روزۀ خود را باطل کند، ولی اگر بعد از اذان ظهر بخواهد باطل کند جایز نیست و چنانچه روزۀ او مستحبّی باشد هر وقت بخواهد می‏تواند آن‎را باطل کند.