قسم دوم: شکهایی که نباید به آنها اعتنا کرد

مسئلۀ ۱۲۷۱ :    شکهایی که نباید به آنها اعتنا کرد عبارتند از:
1- شک در چیزی که محل بجای آوردن آن گذشته باشد مثلاً در رکوع شک کند حمد را خوانده یا نه.
2- شک بعد از سلام نماز.
3- شک بعد از گذشتن وقت نماز.
4- شک کسی که در نماز زیاد شک می‏کند (کثیرالشّک).
5- شک امام در شمارۀ رکعتهای نماز با حفظ مأموم و بالعکس.
6- شک در نمازهای مستحبی.
مسئلۀ ۱۲۷۲ :    اگر نمازگزار در بین نماز شک کند که یکی از کارهای واجب را انجام داده یا نه، مثلاً شک کند که حمد را خوانده یا نه، اگر مشغول کاری که باید بعد از آن انجام بدهد نشده است واجب است آنچه را در انجام آن شک دارد بجای آورد و اگر مشغول کاری شده که واجب است بعد از آن انجام دهد، مثلاً وارد رکوع شده، به شک خود اعتنا نکند.
مسئلۀ ۱۲۷۳ :    اگر در بین خواندن آیه‏ای شک کند که آیۀ قبل از آن‎را خوانده یا نه، یا وقتی آخر آیه‏ای را می‏خواند شک کند که اول آن‎را خوانده یا نه، به شک خود اعتنا نکند.
مسئلۀ ۱۲۷۴ :    اگر بعد از بلند شدن از رکوع یا سجود، شک کند که کارهای واجب آن مانند ذکر یا آرام بودن بدن را انجام داده یا نه، به شک خود اعتنا نکند.
مسئلۀ ۱۲۷۵ :    اگر در حالی‎که به سجده می‏رود شک کند که رکوع را بجای آورده یا نه، یا شک کند بعد از رکوع ایستاده یا نه، بنا بر احتیاط به شک خود اعتنا نکند، ولی ‏نماز را نیز دوباره بخواند.
مسئلۀ ۱۲۷۶ :    اگر در حال برخاستن شک کند که سجده یا تشهد را انجام داده است یا نه، باید برگردد و آن‎را بجای آورد و بنا بر احتیاط تشهّد را به قصد قربت مطلقه یعنی بدون نیت وجوب یا استحباب بجای آورد و این حکم از باب الحاق تشهد بر سجده است.
مسئلۀ ۱۲۷۷ :    کسی که نشسته یا خوابیده نماز می‏خواند، اگر موقعی که حمد یا تسبیحات را می‏خواند شک کند که سجده یا تشهّد را بجای آورده یا نه، به شک خود اعتنا نکند و چنانچه پیش از مشغول شدن به حمد یا تسبیحات، شک کند که سجده یا تشهد را انجام داده است یا نه، باید آن‎را بجا آورد، ولی چنانچه با توجه و التفات نشستن یا خوابیدن را به جای ایستادن انجام داده و پیش از شروع در حمد یا تسبیحات شک کرده است، اگر در تشهد شک کرده است آن‎را به قصد قربت مطلقه بجای‏آورد و نماز او صحیح است و اگر در سجده شک کرده است، به سجده برود ونماز را تمام کند و بنا بر احتیاط واجب دوباره بخواند.
مسئلۀ ۱۲۷۸ :    اگر نمازگزار در بین نماز شک کند که یکی از رکنهای نماز را بجای آورده یا نه، دو صورت دارد:
1- چنانچه مشغول کار بعد از آن نشده است مثلاً پیش از خواندن تشهّد شک کند که دو سجده را بجای آورده یا نه، باید انجام دهد و چنانچه بعد به یادش بیاید که آن رکن را قبلاً انجام داده است، چون رکن زیاد شده نمازش باطل است.
2- چنانچه مشغول کار بعد از آن شده، مثلاً مشغول خواندن تشهّد است و شک کند دو سجده را بجا آورده یا نه، به شک خود اعتنا نکند و اگر یادش بیاید که آن رکن را انجام نداده است، در صورتی که مشغول رکن بعد نشده باید بجای آورد و نمازش صحیح است و اگر مشغول رکن بعد شده نمازش باطل است، بنابراین اگر پیش از رکوع رکعت بعد یادش بیاید که دو سجده را انجام نداده باید برگردد و انجام دهد و نمازش صحیح است و اگر در رکوع یا پس از آن یادش بیاید، نمازش باطل است.
مسئلۀ ۱۲۷۹ :    اگر نمازگزار در بین نماز شک کند عملی را که رکن نیست بجای آورده یا نه، دو حالت دارد:
1- چنانچه مشغول کار بعد از آن نشده است، مثلاً قبل از شروع سوره شک کند که حمد را خوانده یا نه، باید آن‎را بجای آورد و اگر بعد از آن یادش بیاید که آن‎را قبلاً انجام داده است، نمازش صحیح است.
2- چنانچه مشغول کار بعد از آن شده، مثلاً مشغول خواندن سوره است و شک کند که حمد را خوانده یا نه، به شک خود اعتنا نکند و اگر یادش بیاید که آن‎را انجام نداده است، در صورتی که مشغول رکن بعد نشده باشد باید بجای آورد و اگر مشغول رکن بعد شده نمازش صحیح است، بنابراین اگر مثلاً در قنوت یادش بیاید که حمد را نخوانده است باید برگردد و بخواند و اگر در رکوع یادش بیاید نمازش صحیح است، ولی بعد از نماز بنا بر احتیاط واجب دو سجدۀ سهو بجای آورد.
مسئلۀ ۱۲۸۰ :    اگر نمازگزار شک کند که سلام نماز را گفته یا نه، یا شک کند درست گفته یا نه، چنانچه مشغول تعقیبات نماز یا مشغول نماز دیگر شده یا به سبب انجام کاری که نماز را به هم می‏زند از حال نمازگزار بیرون رفته است، به شک خود اعتنا نکند و اگر پیش از اینها شک کند، چنانچه در گفتن اصل سلام شک کرده است باید سلام را بگوید و اگر در صحیح گفتن سلام شک کرده، اقوی آنست که به شک خود اعتنا نکند اگرچه بهتر است دوباره آن‎را صحیح بگوید.

۲- شک بعد از سلام نماز
مسئلۀ ۱۲۸۱ :    اگر کسی بعد از سلام واجب نماز شک کند که نمازش صحیح بوده یا نه، مثلاً شک کند که رکوع بجای آورده یا نه، یا بعد از سلام نماز چهار رکعتی شک کند که چهار رکعت خوانده است یا پنج رکعت، به شک خود اعتنا نکند، ولی اگر هر دو طرف شک باطل باشد مثلاً در نماز چهار رکعتی شک کند که سه رکعت خوانده یا پنج رکعت، نمازش باطل است.

۳- شک بعد از گذشتن وقت نماز
مسئلۀ ۱۲۸۲ :    اگر بعد از گذشتن وقت نماز شک کند که نماز خوانده است یا نه، یا گمان کند که نخوانده، خواندن لازم نیست، ولی اگر قبل از گذشتن وقت شک کند، باید آن نماز را بخواند، بلکه اگر گمان کند که خوانده نیز باز آن نماز را بخواند.
مسئلۀ ۱۲۸۳ :    اگر بعد از گذشتن وقت نماز شک کند که نماز را صحیح خوانده است یا نه، به شک خود اعتنا نکند.
مسئلۀ ۱۲۸۴ :    اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر یقین داشته باشد یک نماز چهار رکعتی خوانده است، ولی نمی‏داند به نیت ظهر خوانده یا عصر، واجب است یک نماز چهار رکعتی به نیت نمازی که بر عهدۀ اوست قضا کند.
مسئلۀ ۱۲۸۵ :    اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشا یقین داشته باشد که یک نماز خوانده است، ولی نمی‏داند آن نمازی که خوانده سه رکعتی بوده یا چهار رکعتی، واجب است نماز مغرب و عشا هر دو را قضا کند.

۴- کثیرالشّک (کسی که زیاد شک می‏کند)
مسئلۀ ۱۲۸۶ :    کسی که بیش از مقدار متعارف شک می‏کند، به گونه‏ای که معمولاً در سه نماز پی‎درپی شک می‎کند، کثیرالشک است و به شک خود نباید اعتنا نکند، ولی اگر زیاد شک کردن او موقّت و به دلیل ترس یا پریشانی یا به سبب خشم باشد کثیرالشک شمرده نمی‏شود.
مسئلۀ ۱۲۸۷ :    اگر کثیرالشّک در بجای آوردن چیزی شک کند، چنانچه آن چیز نماز را باطل نمی‏کند، بنا بگذارد که آن‎را انجام داده است، مثلاً اگر شک کند که رکوع کرده یا نه، بنا بگذارد که رکوع کرده است و چنانچه بجای آوردن آن نماز را باطل می‏کند باید بنا بگذارد که آن‎را انجام نداده است مثلاً اگر شک کند که در یک رکعت یک رکوع کرده یا بیشتر، چون زیاد شدن رکوع نماز را باطل می‏کند باید بنا را بر این بگذارد که یک رکوع بیشتر نکرده است.
مسئلۀ ۱۲۸۸ :    کسی که در یک چیز نماز زیاد شک می‏کند، چنانچه احیاناً در چیزهای دیگر نماز شک کند باید در آنها به دستور شک عمل کند، مثلاً کسی که در بجای آوردن سجده، زیاد شک می‏کند اگر در انجام رکوع شک کند باید به دستور آن رفتار کند، یعنی اگر ایستاده است، به رکوع برود و اگر به سجده رفته اعتنا نکند؛ همچنین است اگر در نماز مخصوصی مثلاً نماز ظهر زیاد شک می‏کند در صورتی که در نمازهای دیگر شک کند باید به دستور شک رفتار کند.
مسئلۀ ۱۲۸۹ :    اگر نمازگزار شک کند که کثیرالشّک شده یا نه، باید به دستور شک عمل کند، ولی کثیر الشّک تا هنگامی که یقین نکند به حال معمولی برگشته باید به شک خود اعتنا نکند.
مسئلۀ ۱۲۹۰ :    اگر کثیرالشّک شک کند که رکنی را بجای آورده یا نه و اعتنا نکند و بعد یادش بیاید که آن‎را انجام نداده است، چنانچه مشغول رکن بعدی نشده باشد، واجب است بازگردد و آن‎را بجا آورد و اگر مشغول رکن بعدی شده باشد نمازش باطل است.
مسئلۀ ۱۲۹۱ :    اگر کثیرالشّک شک کند چیزی را که رکن نیست انجام داده یا نه و اعتنا نکند و بعد یادش بیاید که آن‎را انجام نداده، چنانچه از محل آن نگذشته یعنی‏داخل رکن نشده باشد باید برگردد و آن‎را انجام دهد و اگر از محل آن گذشته نمازش صحیح است و بنا بر احتیاط واجب دو سجدۀ سهو بجای آورد.
مسئلۀ ۱۲۹۲ :    حکم کثیر الشّک که نباید به شک خود اعتنا کند اختصاص به نماز دارد و در غیر نماز باید مطابق وظیفۀ شک عمل کند امّا اگر شک به حد وسواس برسد در هیچ عملی نباید به آن توجه شود.

۵- شک امام جماعت یا مأموم
مسئلۀ ۱۲۹۳ :    اگر امام جماعت در شمارۀ رکعتهای نماز شک کند، چنانچه مأموم یقین یا گمان داشته باشد و به امام بفهماند، امام باید به آن عمل کرده و نماز را تمام کند و خواندن نماز احتیاط لازم نیست، همچنین اگر مأموم در شمارۀ رکعتهای نماز شک کند و امام یقین یا گمان داشته باشد، باید به شک خود اعتنا نکند.

۶- شک در نمازهای مستحبّی
مسئلۀ ۱۲۹۴ :    اگر نمازگزار در شمارۀ رکعتهای نماز مستحبی شک کند مخیر است بین اینکه طرف اقل را بگیرد یا اکثر، مگر آنکه یک طرف موجب بطلان عمل شود در این صورت به هر طرف که صحیح است حمل خواهد کرد و بهتر است بنا را بر کمتر بگذارد، مثلاً اگر در نافلۀ صبح شک کند که دو رکعت خوانده است یا سه رکعت، بنا را بگذارد که دو رکعت خوانده است و اگر طرف بیشتر شک نماز را باطل نمی‏کند مثلاً شک کند که دو رکعت خوانده یا یک رکعت، به هر طرف شک عمل کند نمازش صحیح است و بهتر است بنا را بر کمتر بگذارد.
مسئلۀ ۱۲۹۵ :    اگر در یکی از کارهای نماز نافله شک کند، چه رکن باشد چه نباشد، در صورتی که محل آن نگذشته است باید بجای آورد و اگر از محل آن گذشت به شک خود اعتنا نکند.
مسئلۀ ۱۲۹۶ :    ظاهراً کم کردن رکن، نافله را باطل می‏کند، اما زیادۀ رکن، اگرچه بهتر است نباشد لیکن اظهر عدم بطلان نماز است بنابراین اگر یکی از کارهای نافله را فراموش کند و موقعی یادش بیاید که مشغول رکن بعدی شده است، باید برگردد و کار فراموش شده را انجام بدهد و بعد از آن دوباره آن رکن را انجام بدهد و نماز را تمام کند و بهتر است آن نماز را اعاده کند یا اینکه آن‎را رها کند و از ابتدا شروع کند.
مسئلۀ ۱۲۹۷ :    در نماز مستحبی باید به ظنّ و گمان خود عمل کند، مثلاً اگر گمانش به یک رکعت می‏رود، یک رکعت دیگر هم بخواند.
مسئلۀ ۱۲۹۸ :    اگر در نافله کاری کند که برای آن در نماز واجب سجدۀ سهو واجب می‏شود مثلاً یک سجده یا تشهّد را فراموش کند، لازم نیست پس از آن سجدۀ سهو یا قضای سجده یا تشهّد فراموش شده را انجام دهد، ولی می‏تواند به امید ثواب بجا آورد.
مسئلۀ ۱۲۹۹ :    اگر نمازگزار شک کند که نماز مستحبی را خوانده یا نه، اگر آن نماز مثل جعفر طیار است و وقت معین ندارد، بنا را بر عدم انجام بگذارد و انجام دهد و اگر وقت معین دارد و قبل از گذشتن وقت شک کرده است، باز هم بنا را بر عدم انجام بگذارد و انجام دهد، ولی اگر وقت معین دارد و بعد از گذشتن وقت شک دارد که انجام داده یا نه، به شک خود اعتنا نکند.