الف: شستن صورت
مسئلۀ ۳۵۶ : برای شستن صورت باید دست را به قصد شستن صورت از آب پر کرده به بالای پیشانی جایی که موی سر میروید، بریزد و دست را همراه آب از بالا به پایین بکشد. مستحب است هنگام شستن صورت بگوید:
«أَللَّهُمَّ بَیِّضْ وَجْهِی یوْمَ تُسْوَدُّ فِیهِ الْوُجُوهُ وَ لَا تُسَوِّدْ وَجْهِی یَوْمَ تَبْیَضِّ الْوُجُوهُ» .
مسئلۀ ۳۵۷ : هنگام شستن صورت برای وضو واجب است درازای صورت را از محل رویش مو تا چانه و پهنای آنرا به اندازهای که میان انگشت میانی و شست قرار گیرد از بالا به پایین شست‌وشو دهد و اگر مختصری از این مقدار را نشوید، وضو باطل است؛ برای آن که مطمئن شود که این مقدار را شسته باید کمیاز اطراف آنرا هم بشوید.
مسئلۀ ۳۵۸ : گرچه شستن داخل بینی، لبها و چشمها که هنگام روی هم گذاشتن و یا بستن پوشیده میشود و در واقع دیده نمیشود، برای وضو لازم نیست، ولی برای آن که یقین پیدا کند مقدار واجب را شسته است مقداری از داخل بینی و لبها و چشمها را هم باید بشوید.
مسئلۀ ۳۵۹ : ضابطه و ملاک تشخیص درازا و پهنای صورت، دست افراد متعارف است، بنابراین اگر کسی دستهایش بزرگتر از صورتش بود و یا بالعکس و یا قسمتیاز جلوی سرش فاقد مو باشد باید به اندازۀ معمول و متعارف بشوید و بیشتر از آن لازم نیست و کمتر از آن هم کفایت نمیکند.
مسئلۀ ۳۶۰ : اگر کسی صورت و دستهایش از اندازۀ معمول و متعارف، بزرگتر یا کوچکتر باشد، ولی در هر دو فرض دستها با صورت متناسب باشد، باید همان مقدار از صورت را که میان دو انگشت میانی و شست قرار میگیرد، بشوید.
مسئلۀ ۳۶۱ : آنچه در شستن صورت لازم است ظاهر صورت است و رساندن آب وضو به زیر موهای صورت لازم نیست، مگر در مواردی که موی صورت به اندازهایکم باشد که از زیر موها پوست صورت پیدا باشد که در این صورت رساندن آب وضو به پوست صورت لازم است و کسی که شک کند آیا پوست زیر موها دیده میشود یا نه، بنا بر احتیاط واجب، رساندن آب به پوست صورت برای او لازم است.
مسئلۀ ۳۶۲ : اگر قبل از وضو احتمال دهد که چیزی مثل چرک و یا مانند آن در صورت، لبها، چشمها و ابروهایش وجود دارد که مانع رسیدن آب وضو به پوست میشود، چنانچه احتمالش عقلایی باشد، باید وارسی کند تا اطمینان حاصل کند که مانعی وجود ندارد و یا اگر مانعی وجود دارد برطرف کند.
ب: شستن دستها
مسئلۀ ۳۶۳ : پس از شستن صورت واجب است اول دست راست و سپس دست چپ را از آرنج تا سر انگشتان بشوید و برای اینکه یقین کند آب وضو به تمام این سطح رسیده باید کمیبالاتر از آرنج را هم بشوید.
مسئلۀ ۳۶۴ : دستها باید از بالا به پایین شسته شود و اگر از پایین به بالا بشویند، وضو باطل است.
مسئلۀ ۳۶۵ : اگر هنگام شستن صورت یا دستها اشتباهاً دستش از پایین به بالا برود، در صورتی که صدق شستن از بالا به پایین محفوظ باشد، وضو صحیح است و همچنین اگر هنگام وضو یا مسح سر، دست طوری قرار بگیرد که آب وضو به طرف آرنج سرازیر شود، اشکالی ندارد.
مسئلۀ ۳۶۶ : مستحب است هنگام شستن دست راست بگوید:
الف- «أَللَّهُمَّ أَعْطِنِی کتَابِی بِیَمینِِی وَ الْخُلْدَ فِی الْجنَانِ بِیَسَارِی وَ حَاسِبْنِی حِسَاباً یَسِیراً» .
و هنگام شستن دست چپ بگوید:
ب- «أَللَّهُمَّ لَا تُعْطِنِی کتَابِی بِشِمَالِی وَ لا مِنْ وَرَاءِ ظَهْرِی وَ لاَ تَجْعَلُهَا مَغْلُولَۀ إِلی عُنُقِی وَ أَعُوذُ بِک مِنْ مُقَطَّعَاتِ النِّیرَانِ» .
مسئلۀ ۳۶۷ : شستن دستها تا مچ پیش از شستن صورت واجب نیست مگر اینکه دستها نجس باشند و این شستن جزء وضو به حساب نمیآید، پس کسی که قبل از شستن صورت دستهای خود را تا مچ شسته باشد، هنگام وضو باید دستها را تا سر انگشتان بشوید و اگر تنها از مچ تا آرنج را بشوید، وضویش باطل است و مستحب است پس از بول کردن و خوابیدن یک بار و پس از حدث مدفوع دوبار دستها شسته شوند.
مسئلۀ ۳۶۸ : کسی که میخواهد وضو بگیرد باید توجه داشته باشد که اگر چیزی مانند چسب، رنگ، گچ و چربی زیادی که مانع رسیدن آب وضو به پوست بدن میشود، به صورت و دستها چسبیده باشد، آنرا برطرف کند و آب وضو را به پوست دست و صورت برساند.
مسئلۀ ۳۶۹ : در وضو شستن صورت و دستها در مرتبۀ اول واجب و در مرتبۀ دوم مستحب و در مرتبۀ سوم حرام است و ملاک در هر بار شستن این است که اگر یک مشت آب به قصد وضو بریزد و دست بکشد و با آن یقین کند تمام عضو شسته شده، یک مرتبه حساب میشود، خواه یک مرتبه را قصد کرده باشد و یا نه.
مسئلۀ ۳۷۰ : آنچه در وضو واجب است شستن است، پس اگر دست را تَر کند و به صورت یا دستها بکشد، کفایت نمیکند مگر آنکه تَری دست به قدری باشد که به واسطۀ کشیدن دست مقدار اندکی آب بر روی آنها جاری شود و عرفاً شستن صدق کند که در این صورت کفایت میکند.
مسئلۀ ۳۷۱ : مستحب است در تمام حالات و افعال وضو حضور قلب داشته باشد و لحظهای غفلت به خود راه ندهد و نیز مستحب است در حال وضو سورۀ قدر و پس از وضو آیۀ الکرسی را بخواند.
مسئلۀ ۳۷۲ : فقهای اسلام مستحباتی را در حال وضو ذکر کردهاند که تعداد آنها را ۴۹ عدد بر شمردهاند که باز بودن چشمها در حال شستن صورت و رو به قبله بودن در تمام حالات وضو است از جملۀ آنهاست؛ به تعدادی از این مستحبات در مسائل گذشته اشاره شد و برخی از آنها نیز در لابه‌لای مسائل و احکام آینده خواهد آمد و بسیار مناسب است که مؤمنین و مؤمنات و نمازگزاران و سالکان طریق إلی‌اللّه به آنها با دید قداست نگاه کنند و از نظر دور ندارند.
ج: مسح سر و پا
مسئلۀ ۳۷۳ : پس از شستن هر دو دست باید بر یک قسمت از چهار قسمت سر که برابر پیشانی است با تَری آب وضو که در کف دست مانده دست بکشد و بنا بر احتیاط با دست راست و از بالا به پایین و با سه انگشت، جلوی سر را مسح کند و لازم نیست تمام جلوی سر را مسح کند، بلکه هر قسمت از آنرا مسح کند کافی است، کما اینکه مسح از بالا به پایین هم مطابق با احتیاط است و الاّ اقوی این است که مسح به هر دو طرف چه از بالا به پایین و چه از پایین به بالا کافی است.
مسئلۀ ۳۷۴ : کسی که موی سرش به اندازهای بلند باشد که اگر شانه کند به صورت یا جای دیگر سرش میرسد، هنگام مسح باید با باز نمودن فرق، پوست جلوی سر یا به هر ترتیب دیگر بیخ موها را مسح کند و اگر موهایش به این اندازه بلند نیست، کافی است روی موها را مسح کند.
مسئلۀ ۳۷۵ : اگر بر روی محل مسح، حایلی مانند پارچه، کلاه، عمامه، روسری و مانند اینها باشد هر قدر هم نازک باشد و مانع رسیدن آب وضو به پوست سر نباشد مسح روی آنها باطل است، ولی در حال ضرورت مانند سرما اشکال ندارد.
مسئلۀ ۳۷۶ : مستحب است هنگام مسح سر این دعا را بخواند:
«اَللّهُمَّ غَشِّنِی بِرَحْمَتِک وَ بَرَکاتِک وَ عَفْوِک» .
مسئلۀ ۳۷۷ : پس از مسح سر واجب است که با تَری آب وضو که در کف دست باقی مانده است، روی دو پا را از انگشت تا برآمدگی روی پاها مسح کند، اگرچه احتیاط مستحب آنست که تا مفصل مسح شود و اصولاً مسمای مسح از حیث عرض و طول کفایت میکند، لکن بهتر است از جهت عرض به اندازۀ سه انگشت و بهتر از آن تمام قدم و ظاهر پا مسح شود.
مسئلۀ ۳۷۸ : در مسح پا شروع از انگشت شست پا لازم نیست، اگر مسح از بقیۀ انگشتهای پا نیز شروع شود، کفایت میکند، فقط باید از هر نقطه‌ای که شروع میکند بر روی بلندی پاها ختم شود.
مسئلۀ ۳۷۹ : اگرچه اقوی این است که ترتیب در مسح پاها و مسح پای راست با دست راست و پای چپ با دست چپ واجب نیست، لکن احتیاط اینست که اول با رطوبت دست راست، پای راست را و با رطوبت دست چپ، پای چپ را مسح کند.
مسئلۀ ۳۸۰ : کسی که پایش قطع شده، اگر مقداری از محل مسح باقی باشد مسح همان مقدار واجب است و در صورتی که تمام قدم قطع و بریده شده، حکم مسح ساقط است.
مسئلۀ ۳۸۱ : احتیاط واجب آنست که در مسح پاها دست راست را روی انگشتان پا بگذارد و بعد به سوی بلندی پا بکشد، نه اینکه تمام دست را روی تمام پا بگذارد و کمی بکشد.
مسئلۀ ۳۸۲ : مستحب است هنگام مسح پاها این دعا را بخواند:
«أَللَّهُمَّ ثَبِّتْنِی عَلَی الصِّرَاطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ وَ اجْعَلْ سَعْیِی فِیمَا یرْضِیک عَنِّی یَا ذَاالْجَلاَلِ وَالْإِکرَامِ» .
مسئلۀ ۳۸۳ : هنگام مسح سر و پاها باید محل مسح خشک باشد و اگر به اندازهای تر باشد که تَری کف دست در آن اثر نگذارد، وضو باطل است؛ ولی اگر تَری به اندازهای باشد که بگویند رطوبتی که پس از مسح در آن دیده میشود فقط از کف دست است، اشکال ندارد.
مسئلۀ ۳۸۴ : اگر آب مسح سر به آب صورت متصل شود، وضو باطل نمیشود، ولی مسح پا نباید با رطوبت گرفته شده از آب صورت باشد. همچنین اگر هنگام شستن صورت مقداری از موها نیز خیس شود و یا هنگام مسح سر رطوبت آن با رطوبت مسح مخلوط شود، وضو باطل نمیشود، ولی مسح پا نباید با آن رطوبت انجام شود.
مسئلۀ ۳۸۵ : هنگام مسح باید سر و پاها را ثابت نگاه داشت و دست را روی آنها کشید. اگر دست را نگاه دارد و سر یا پا را به آن بکشد، صحت مسح محل اشکال است، ولی اگر موقعی که دست را میکشد سر یا پا مختصر حرکتی بکند اشکال ندارد.
مسئلۀ ۳۸۶ : اگر برای مسح سر و پاها یا برای بعضی از آنها رطوبتی در کف دست نمانده باشد، نمیتوان با آب خارج، دست را تَر کرده و مسح کرد، بلکه باید از لحیه خود و اگر لحیه نداشته باشد و یا دارای رطوبت نباشد از حاجب رطوبت را بگیرد و با آن مسح کند و در صورتی که رطوبت کف دست فقط به مقدار مسح سر باشد باید با آن رطوبت، سر را مسح کند و برای مسح پاها از اعضای دیگر رطوبت بگیرد.
مسئلۀ ۳۸۷ : اگر تمامیجلوی سر و یا روی پاها نجس باشد و نتواند آب بکشد، واجب است تیمّم کند و بنا بر احتیاط واجب وضو هم بگیرد و مسح جبیرهای نیز به عمل آورد؛ یعنی روی محل نجس را پارچۀ پاکی قرار دهد و روی آنرا مسح کند.
مسئلۀ ۳۸۸ : مسح کردن از روی جوراب و کفش و هر حایل دیگر باطل است، ولی اگر به علت سرمای شدید و یا ترس از دشمن و دزد و درنده نتواند کفش و جوراب خود را درآورد، مسح کردن روی آنها اشکالی ندارد و اگر حائلی که روی آنها وجود دارد، نجس باشد باید روی محل نجس چیز پاکی را مانند پارچه و غیره ببندد و آنرا مسح کند و بنا بر احتیاط تیمّم نیز بکند.
مسئلۀ ۳۸۹ : اگر پس از مسح شک کند که صحیح انجام داده یا نه میتواند جای مسح را خشک کند و دوباره مسح کند.